Nhân dân Vĩnh Phúc xưa đại bộ phận là nông dân lao động làm ăn vất vả quanh năm, nhưng đời sống thường ngày rất đơn sơ, thanh đạm. Thóc lúa thu hoạch về họ chỉ để ăn một phần; còn phải dành một phần lo trang trải sưu thuế, công nợ; một phần lo đóng góp với làng, với giáp; một phần quan trọng lo cho giỗ, tết, hiếu, hỉ, ốm đau...
Mâm cỗ Tết quen thuộc của người Việt
Những ngày lễ, ngày tết trong năm to nhỏ thế nào tùy tình hình kinh tế trong từng nhà. Cần nhất là lo cho ngày Tết Cả (Tết Nguyên đán). Ngay từ đầu năm, mọi nhà đều phải chắt bóp chi tiêu, cố nuôi thêm con lợn, con gà làm vốn; cuối năm tháy chưa đủ thì đi giật nóng, đi vay lãi, cố làm sao cho cái tết được tươm tất, rôm rả; trước là báo hiếu ông bà cha mẹ, sau là vợ chồng con cái được những bữa ăn no nê, có cơm có cá, có bánh có thịt, thịnh soạn hơn ngày thường.
Sau 23 tháng Chạp cúng tiễn ông Công xong, mọi nhà hối hả chuẩn bị cho việc ăn Tết. Người đi đụng thịt lơn; người ở nhà xay thóc giã gạo tẻ, gạo nếp, xay đỗ xay bột; người đi chợ mua lá dong, lá chít, mua thêm mắm muối, trầu cau, rượu chè và những thứ cần thiết khác mà nhà còn thiếu; ngưới đi tạ mả, mời ông bà, cha mẹ (đã khuất) về ăn tết với con cháu...
Một vài làng có tục lệ rất hay. Chợ Cánh (thị trấn Hương Canh) từ xa xưa đến tạn nay vẫn họp riêng một phiên ngày 25 tháng Chạp chỉ để bán cháo se bánh hòn cho người giá và trẻ con khắp vùng về thưởng thức. Chợ Mỏ (thị trấn Yên Lạc) hằng năm có một phiên đặc biệt vào ngày 28 tháng Chạp dành riêng cho các bà mẹ dẫn đàn con nhỏ ra chợ ăn cháo bọt lọc, mua tranh, pháo, mua trống bỏi chơi tết.
Những ngày 29,30 Tết, không khí xóm làng náo nhiệt tưng bừng, tiếng lợn bị chọc tiết kêu eng éc, tiếng chày giã giò bốp chát phầm phập, tiếng ngườ cười nói gọi nhau í ới vang cả làng. Những người khéo tay được dịp trổ tài bếp núc. Chỗ này gói bánh chưng, bánh tày – hai thứ bánh chủ ngày tết; chỗ kia gói bánh tẻ, bánh nếp, bánh mật, nấu chè kho, chè lam...chỗ kĩa nữa pha thịt, làm lòng lợn, tiết canh, gói giò, nướng chả, ninh xương, khói um cả xóm...Gia đình nào cũng cố gắng làm nhiều hơn và khác hẳn ngày thường, để vừa có dịp thưởng thức miếng ngon, miếng ngọt, vừa đỡ phải bận nấu nướng trong ba ngày tết. Chiều 30, mọi việc phải hoàn tất, để sắp cỗ cúng tất niên.
Mâm cỗ cúng gia tiên chiều 30 to nhỏ tùy từng nhà. Trung bình, thường ngày bốn đĩa gồm các đĩa giò lợn, chả nướng, nem thính, thịt gà hoặc thịt lợn luộc, bát ninh (chân giò lợn ninh măng), bát canh bánh đa thái (hoặc miến) nấu với lòng gà hoặc thịt nạc lợn. Giữa mâm có bát nước mắm, đĩa muối, chanh ớt. Cạnh các đĩa chính có thêm một vài đĩa phụ đựng nộm, rau sống, rau gia vị. Những nhà khá giả bày cỗ tám đĩa bốn bát thì ngoài những món cơ bản trên, có thêm món như: giò mỡ, giò thủ, giò bì, chả quế, thịt rán, thịt nấu đông, cá rán, mọc nấu nấm, bò câu thuôn...Một số làng, xã còn có những món ăn truyền thống, dứt khoát không thể thiếu trong mâm cỗ cuối năm như: chuối xanh nấu xương lợn của các xã Ngũ Kiên (Vĩnh Tường), Minh Tân (Yên Lạc), vó cần ở Hương Canh (Bình Xuyên), bánh nẳng ở các xã Tứ Yên, Nhân Đạo (Lập Thạch), bánh gio, bánh gai ở Văn Quán...
Mâm cỗ được đặt trên bàn thờ, trước mâm ngũ quả; hai bên bày hai đĩa bánh chưng vuông buộc cặp đôi, bên cạnh bày bánh mứt kẹo, hoa quả, một chai rượu trứng mở nút, 4 chén rượu...Một số nhà còn cúng một ly nước mưa, biểu hiện cho sự trong sạch tâm linh trước tổ tiên thần thánh.
Hết tuần hương, các cụ hưởng xong, con cháu hạ cỗ, cả nhà thừa huệ, hân hoan vui sướng cho bõ hai sương một nắng cả năm trời.
Cơm xong, người mẹ người chị trong gia đình vẫn chưa hết vất vả, phải làm ngay một mâm cỗ nữa cho kịp thắp hương trước lúc giao thừa dăm mười phút.
Mâm cỗ này bày ở ngoài sân, cúng Thổ công và các quan Hành khiển. Mâm cố này đơn giản, theo thông lệ là “gà cả con, xôi cả chõ”. Gà sống chưa cứng cựa, chừng 1,3 đến 1,5kg, làm sạch, đem luộc; nước vừa sôi thì tắt lửa, để gà trong nồi om mươi phút, sau vớt ra đĩa. Bộ lòng làm sạch sẽ, cuộn thành chiếc nem, đun sôi cùng tiết. Đôi chân giò buộc sợi rơm nếp, cho vào nước vừa lăn tăn sôi, vớt ra ngâm vào bát nước nguội một lát. Tất cả con gà, lòng, tiết và chân giò xếp gọn vào chiếc đĩa to. Lễ vật còn có một đĩa xôi, 1 bát nước mưa, 4 chén rượu, 1 đĩa muối trắng, 1 đĩa đựng con dao nhỏ, lá trầu, quả cau.
Cụ ông mặc áo the đen cúng tất niên
Mùng 1, mùng 2, mùng 3 Tết, buổi sáng cúng gia tiên. Mâm cỗ gồm những món ăn thức uống đã chế biến sẵn bày thêm dưa hành, thịt đông cá kho...bóc thêm bánh tày, bánh tẻ; chỉ cần náu vài lưng cơm nóng nữa là xong. Tàn hương, cả nhà quây quần cùng thừa huệ gia tiên trong niềm vui mừng tin tưởng năm mới sẽ được sung túc, đầy đủ hơn năm qua.
Cơm nước xong người lớn chia nhau: người đi chúc Tết hàng xóm láng giềng và những người thân, người ở nhà để tiếp đãi khách đến chơi. Khi có khách đến chủ nhà chỉ việc hạ mâm cỗ đã chuẩn bị sẵn xuống mời. Dù cả chủ lẫn khách vừa mới ăn xong, chủ vẫn cố nài khách và khách cũng không dám chối từ sợ làm nhà chủ bị giông nên đôi bên cùng vui vẻ ngồi vào mâm uống chén rượu ăn khoanh giò, thưởng đồng bánh...cùng chúc tụng nhau, chuyện trò rôm rả.
Chiều mùng 3, thịt gà thổi xôi cúng hóa vàng, tiễn những người đã khuất về trời là hết tết. Một vòng chuẩn bị cho Tết Cả sang năm lại khởi đầu.
(St)