Lễ Hết Chá được tổ chức tại Mộc Châu vào ngày 26 tháng 3 hàng năm. Là một nét đẹp truyền thống của bà con người dân tộc Thái xã Đông Sang. Năm nay đặc biệt vui, Lễ hội được công nhận là Di sản Văn hoá Phi vật thể cấp Quốc gia.
Lễ hội diễn ra trong hai ngày, nhưng để có 2 ngày vui trọn vẹn ấy, công tác chuẩn bị đã được làm từ trước đó nhiều ngày. Trước ngày lễ, ông chủ lễ là thầy cúng chính( gọi là Mọ Mun) sẽ thông báo cho các con nuôi, gia đình họ hàng các vùng về tình hình sức khỏe của chủ lễ, thời gian làm lễ để các con nuôi chuẩn bị lễ và sắp xếp thời gian về dự.
Dân trong bản phải chuẩn bị cây xắng chá (cây nêu) trước đó 15 ngày. Đàn ông thì lên rừng chặt tre, lấy cây giang già mang về chẻ nan; phụ nữ thì làm những mẫu hình để treo lên cây xắng chá: ghép trống, đẽo thuyền, làm hoa, đan các con vật: ve, ếch, chim, sóc...rồi nhuộm màu đỏ, vàng, xanh.
Ngoài việc chuẩn bị cây nêu, người ta còn chuẩn bị lương thực, thực phẩm để làm đồ lễ cúng như: lợn, ngan, gà trống; rượu trắng; gạo nếp; tiền mặt; vải thổ cẩm; vải bông địa phương; Ông chủ lễ cũng mời từ 4 đến 7 đôi trai gái để chuẩn bị đạo cụ, làm nhạc công, múa xòe “Tắng bụ, xoè chá” và tham gia diễn trò.
Ngày 25 tháng 3, người ta bắt đầu dựng cây xắng chá. Cây được làm bằng tre bương già to, dài 3m, đục 5 tầng lỗ dùng để cắm những nhánh tre treo tất cả các đồ dùng đã làm từ trước đó. Ngoài ra, người ta còn chặt cành to hoa ban màu trắng, hoa bó mạ màu vàng mang về cài vào cây nêu. Cây xắng chá sum suê, nhiều màu sắc rực rỡ, đẹp mắt được đặt nơi thuận lợi cho đội múa xòe và diễn trò.
Sáng sớm ngày 26, Chủ lễ đã chuẩn bị mâm lễ mặn, và hai mâm lễ chay chu đáo. Chủ lễ và các thầy cúng cũng mặc trang phục truyền thống, thắt chéo khăn vải thổ cẩm đỏ qua người và trên đầu thắt thêm khăn màu vàng có gắn những quả chuông nhỏ. Những người tham gia lễ hội đều mặc bộ trang phục truyền thống đẹp nhất, đeo đồ trang sức, thắt khăn thổ cẩm màu đỏ rực rỡ.
Chủ lễ và các thầy cúng khi làm lễ mang theo các các dụng cụ được quan niệm là để trừ ma và thể hiện uy phong của thầy cúng gồm có: một thanh kiếm sắt đựng trong bao gỗ, một quạt mo, hai khăn mặt xanh đỏ, một sợi chỉ trắng đỏ se vào nhau được coi là dây thừng buộc con voi, một miếng vải bông địa phương màu trắng dài 1m; một cái Sáo mo; một túi thổ cẩm trong đó đựng từ 3 đến 7 đồng tiền xu ngả màu đen.
Chuẩn bị các mâm lễ xong, sáng ngày 26/3, Chủ lễ và các thầy mo bắt đầu làm thủ tục cúng thổ thần, thần linh. Các thầy cúng ngồi cạnh mâm lễ chỉnh sửa lại trang phục, sửa sang lại mâm lễ, rót rượu ra các chén, rút kiếm ra để cạnh mâm. Thầy cúng bắt đầu hát Chá để giới thiệu với tổ tiên, sư phụ đã khuất về công việc làm Chá của gia đình mình trong năm, mong muốn tổ tiên, sư phụ phù hộ để công việc suôn sẻ và hát bài “Xên Chá” bằng một làn điệu riêng để mời sư phụ xuống trần gian chứng kiến công việc.
Hát xong lời mời sư phụ, thầy mo đốt một cây nến to cắm vào ngọn kiếm, tay cầm quạt, vác kiếm đứng dậy đi kiểm tra xem còn thiếu thứ gì không rồi quay về mâm lễ chay ngồi niệm bài chú. Thầy cúng nhập tâm, thoát xác “đi lên trời” mời sư phụ xuống nhập vào 2 ông thầy cúng phụ gọi là “Lãm”, hai ông “Lãm" bắt đầu diễn các trò hề vui nhộn và trò chơi dân gian.
Chủ lễ ra hiệu cho đội nhạc công nổi nhạc tắng bụ (dỗ ống tre xuống ván gỗ): Hai ông “Lãm” bắt đầu nhảy theo nhịp đấu kiếm, 1 ông hề tay cầm mẹt đập theo nhịp “Tắng bụ” ra cổ vũ. Hết đấu kiếm ông “Lãm” cầm lấy khăn nhảy qua xẳng chá ném cho các đôi trai gái từng lượt nhảy múa theo nhịp “Tắng bụ” quanh “xắng chá” 3 vòng.
Chủ lễ dẫn sư phụ của mình đi duyệt “Xẳng chá” rồi nhận quà của từng con nuôi, sau đó ông hát những bài hát có làn điệu riêng lúc thì vui nhộn, lúc thì du dương sâu lắng, rạo rực, có đệm thêm sáo mo “Pí mun” trầm bổng, đó là cúng hát chá gọi hồn con nuôi về nhà, dặn dò, dạy bảo.
Phần lễ kết thúc, mọi người tham gia phần hội, có các trò diễn dân gian và xòe chá. Các trò diễn dân gian có: trò trâu tập cày, trò thi nấu canh trứng, rủ nhau đi hái măng rừng, câu cá… các trò chơi đều diễn ra trong tiếng nhạc rộn ràng, cách biểu diễn hài hước, vui nhộn và mang tính giáo dục cao bằng hình thức phê phán những thói hư tật xấu.
Sau mỗi trò diễn thì mọi người lại thể hiện các điệu xòe chá, những người phụ nữ giữ vai trò chủ đạo trong các điệu xòe, có sự tham gia của bà con dân bản, tạo sự phong phú cho phần hội.
Ngoài các trò diễn, nền nhạc của các loại nhạc cụ dân tộc như: trống, chiêng, chũm chọe, các loại ống tre cũng tạo nên sự rộn ràng, hào hứng, say sưa. Các điệu xòe chá được thể hiện: xòe vòng quanh cây nêu; xòe khăn, xòe tăng bẳng (ống tre)…với sự tham gia chính của các cô gái với những bộ váy áo rực rỡ sắc màu, sự tham gia của bà con trong bản, du khách diễn ra cả ngày cho đến tận đêm, đây là phần tạo nên sự say sưa, hào hứng cho lễ.
Lễ Hết Chá là dịp để các con nuôi cảm tạ thầy cúng đã chữa bệnh cứu người mang lại niềm vui hạnh phúc cho các gia đình, mang lại vui tươi, phấn khởi cho bà con dân bản, tạo niềm tin của con người đối với tổ tiên, thần linh. Đồng thời thể hiện mối quan hệ trong cộng đồng làng bản cũng như tính cố kết cộng đồng, nhằm tăng cường đoàn kết giữa các gia đình, dòng họ, bản mường; là cơ hội để các gia đình giao lưu, học hỏi, trao đổi kinh nghiệm sản xuất, nuôi dạy con cái, nâng cao đời sống;,
Việc tổ chức lễ hội hàng năm đã tạo ra một sản phẩm du lịch, góp phần thu hút du khách đến với bản Áng, quảng bá du lịch Mộc Châu, phát triển kinh tế địa phương, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa: ẩm thực, trang phục, diễn xướng dân gian, nghệ thuật múa... của tộc người Thái nơi đây, là một giải pháp hiệu quả để nhân dân tự nguyện giữ gìn một nét văn hóa truyền thống của dân tộc./.
Sưu tầm