Vốn nổi tiếng là vùng đất địa linh, trong suốt tiến trình lịch sử hàng nghìn năm, làng Nhật Chiêu (tên tục là làng Rau, thuộc xã Liên Châu, huyện Yên Lạc) đã sản sinh ra nhiều nhân kiệt. Như mạch nguồn chảy mãi, các thế hệ con cháu nối tiếp, phát huy truyền thống hiếu học của cha ông, trau dồi tri thức để xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp.
Văn chỉ của làng Nhật Chiêu được phục dựng, ghi danh những nhân tài đỗ đạt khoa cử, đem lại tự hào cho địa phương.
Nhiều năm gắn bó với quê hương, ông Ngô Quang Hậu, nguyên Bí thư Đảng ủy xã Liên Châu đã dày công nghiên cứu về lịch sử, văn hóa của địa phương. Ông cho biết, những năm 20 đầu công nguyên, có gia đình họ Quách sống bằng nghề chài lưới trên sông Cái (tức sông Hồng ngày nay). Hai vợ chồng sinh được một người con gái. Cả nhà sinh sống trên thuyền bằng nghề cá, thường nay bến này mai bến khác, xuôi ngược trên khúc sông dài 20 km. Một hôm, người con gái neo thuyền, lên bãi ngắm cỏ cây, lau sậy thấy xanh tươi bèn bàn với cha mẹ khai phá thêm đất đai để trồng rau. Rau càng trồng càng trở nên tươi tốt. Nhân dân trong vùng thấy vậy liền rủ nhau vào rừng khai phá tre, nứa, gỗ, lá về dựng lều để trồng rau, hướng lều đều trông ra sông Cái. Vì thế, về sau ngôi làng có tên làng Nhật Chiêu và đồng thời dùng tên tục là làng Rau.
Trong bài thơ “Viết ở cổng làng Nhật Chiêu”, tác giả Ngô Quang Hậu có viết: “Đền Nhật Chiêu nơi nữ tướng xưng danh/Trút bỏ cà sa chiêu binh đánh giặc/Muốn tôn thiện phải trừ gian diệt ác/Sống hiền nhân thác hóa thánh thần”. Tác giả đã khơi dậy lịch sử hào hùng của vùng quê cách mạng từ thuở sơ khai cho tới thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp. Đền Nhật Chiêu thờ nữ tướng Quách Gia Nương, người có công giúp Hai Bà Trưng khởi nghĩa thắng lợi. “Hậu duệ làng tiếp bước hành quân/Noi gương người xưa lên đường ra trận/Nguyễn Văn Nhạc tự moi gan móc mật/Trước quân thù – Máu đỏ thẫm chợ Rau/Nơi đất trời linh tụ đức kiên trung/Một quần thể đền đài hưởng ứng/Làng khoa bảng bền gan chí vững/Soi tỏ muôn sau những chiến tích lẫy lừng/Vinh danh anh hùng đất mẹ Liên Châu/Sinh ba anh hùng mấy đâu có được”. Đúng vậy, trong tỉnh duy nhất có làng Nhật Chiêu có 3 anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân thời kỳ chống thực dân Pháp. Thời kỳ xây dựng xã hội chủ nghĩa, Nhật Chiêu vinh dự được đón cố Tổng Bí thư Lê Duẩn về thăm và hẹn ước với Đảng bộ và nhân dân Liên Châu ăn “bát cơm 8 tấn” khi nhân dân trồng lúa đạt sản lượng 8 tấn/ha.
Làng Nhật Chiêu trước đây thuộc tổng Nhật Chiêu, huyện Bạch Hạc, phủ Vĩnh Tường, trấn Sơn Tây. Đây là làng quê có truyền thống hiếu học được sử sách ghi nhận. Trong cuốn “Nhật Chiêu hương hiền tính tự phả” của Quan viên tử Kiều Văn Tuấn (thế kỷ XIX) có ghi, làng Nhật Chiêu có 3 vị đỗ đại khoa (tiến sĩ), 35 vị đỗ trung khoa (hương cống, cử nhân), 23 vị đỗ tiểu khoa (tú tài, sinh đồ) nên được coi là làng khoa bảng. Làng Rau xưa có 2 khu đất: Học điền và Đồng quan. Khu Học điền là nơi dành riêng cho học sinh nghèo mà vẫn cố gắng theo học, để khích lệ vật chất và tinh thần cho các em. Về vật chất, địa phương tạo điều kiện cho học sinh có cơm ăn, áo mặc để theo học. Đây là phần thưởng của làng cho học sinh, gia đình và dòng tộc, khuyến khích học học sinh học thành tài. Do có sự khuyến học này mà nhiều người đã học hành đỗ đạt, tham gia quan trường phục vụ xã hội. Ngày nay, khu Học điền vẫn còn và được gọi theo tên cũ với diện tích khoảng 2ha nằm cạnh xã Đại Tự (Yên Lạc), bên cạnh con đê tả ngạn sông Hồng. Đồng quan là khu đất dành riêng cho những người đỗ đạt từ tiến sĩ, cử nhân làm quan. Đây là phần thưởng xứng đáng cho những người đã miệt mài kinh sử, khắc phục khó khăn vươn lên thành tài, giúp dân, giúp nước.
Truyền thống khoa bảng ở làng Nhật Chiêu được xây đắp lên từ nhiều dòng họ, nhiều gia đình có người đỗ đạt. Trong các dòng họ có họ Kiều, họ Nguyễn, họ Ngô, họ Phùng có nhiều người đỗ đạt nhất. Với địa thế là phên dậu của kinh thành Thăng Long, nơi đây phát lộ nhiều hiền tài dưới thời Đinh, Lý, Trần, Lê, Nguyễn. Thời nào cũng nó nhân tài, gắn kết với nhau vì non sông, đất nước. Thời xưa, thời nay đều có máu đào nhuộm lên màu cờ đất nước. Hiện nay, làng Nhật Chiêu còn tồn tại nền móng chứng tích Văn chỉ của làng khoa bảng. Trên nền móng cũ, nhân dân địa phương đã phục dựng lại Văn chỉ, ghi danh những nhân tài kiệt xuất đỗ đạt khoa cử, đem lại tự hào cho quê hương.
Ông Ngô Quang Hậu là một người con ưu tú của quê hương Nhật Chiêu. Ông đã dày công sưu tầm các tài liệu, sử sách để biên soạn cuốn “Sự tích làng Rau” viết về truyền thống lịch sử - văn hóa của làng Nhật Chiêu từ thuở sơ khai cho tới ngày nay, với mong muốn các thế hệ con cháu của Nhật Chiêu có thêm nhiều hiểu biết về lịch sử, văn hóa của quê hương, tiếp tục phát huy truyền thống của cha ông. Ngoài ra, Ngô Quang Hậu còn xuất bản tập thơ “Những chuyến đò nên nghĩa”. Tập thơ không chỉ là cuốn hồi ký, tự sự chứa chan tình người mà còn là cuốn sử ký về một giai đoạn phát triển của quê hương Liên Châu, của làng Rau văn hiến trọn nghĩa, vẹn tình.
Ông Phùng Mạnh Khuyến, Phó Chủ tịch UNND xã Liên Châu cho biết, phát huy truyền thống hiếu học của cha ông, các thế hệ con cháu làng Nhật Chiêu nói riêng và xã Liên Châu nói chung hôm nay luôn tích cực học tập, rèn luyện để trở thành công dân có ích cho xã hội. Hàng năm, số lượng học sinh giỏi, học sinh đỗ đại học, cao đẳng của xã luôn chiếm tỷ lệ cao. Con em làng Rau có nhiều người làm lãnh đạo từ Trung ương đến địa phương... Làng có 3 Anh hùng lực lượng vũ trang thời kỳ chống Pháp. Liên Châu là xã đầu tiên của huyện Yên Lạc được phong tặng xã Anh hùng lực lượng vũ trang thời kỳ chống Pháp.
Trong thời kỳ đổi mới, làng Nhật Chiêu đã từng bước tiến lên về mọi mặt. Đói nghèo đã được xóa bỏ, cơ sở vật chất được đầu tư đồng bộ. Làng có nhà văn hóa, sân vận động, nơi vui chơi, thư viện... phục vụ đời sống văn hóa, tinh thần của người dân. Các trường học đều khang trang, rộng rãi, đạt chuẩn quốc gia. Đường làng được đổ tông hóa 100%, chợ Rau được mở rộng, nhà cửa dân cư khang trang, phương tiện sinh hoạt đầy đủ. Các thế hệ con em làng Nhật Chiêu hôm nay tiếp tục phát huy truyền thống, góp sức xây dựng quê hương Liên Châu giàu đẹp, phồn vinh.
ST