Hỡi ai qua bến đò Then.
Dừng chân mà ngắm tháp tiên bên đường.
Tháp Bình Sơn, chùa Vĩnh Khánh
Đó là hai câu thơ mà bất kỳ người dân Tam Sơn nào cũng thuộc, ai ai cũng đều tự hào về ngôi tháp cổ nổi tiếng của địa phương mình. Tháp Bình Sơn thuộc thôn Bình Sơn, thị trấn Tam Sơn, huyện Sông Lô, được nằm trong khuôn viên của chùa Vĩnh Khánh, dân gian hay còn gọi là chùa Then vì thế tháp còn có tên khác là tháp Then.
Tháp được xây dựng vào khoảng thế kỷ XIV là một trong những biểu tượng đặc sắc của Vĩnh Phúc, nó phản ánh lối sống, sinh hoạt văn hóa triều Trần và những dấu ấn còn xót lại của văn hóa thời Lý. Năm 1962 Tháp được Bộ Văn hóa Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng là Di sản Văn hóa do có giá trị văn hóa nghệ thuật cao. Tháp Bình Sơn tương truyền có 15 tầng, theo các cụ cao niên địa phương kể lại thì trên nóc tháp còn có một hình khối búp hoa sen chưa nở bằng đất nung tạo cho tháp một dáng vẻ thanh thoát vươn cao. Tháp hiện chỉ còn 11 tầng tháp và 1 tầng bệ vì phần chóp của tháp đã bị vỡ, có tổng độ cao là 16,5 mét. Tháp cấu tạo theo mặt bằng hình vuông nhỏ dần về phía ngọn với cạnh của tầng dưới cùng là 4,45 mét, cạnh của tầng thứ 11 là 1,55 mét. Từ phía dưới nhìn lên màu đất nung như tự tỏa sáng, chân tháp có vành đai hình cánh sen khiến người ta có cảm giác tháp như mọc lên từ bông sen lớn. Thân của tháp Bình Sơn được cấu trúc bằng hai lớp gạch: gạch khẩu chịu lực có nhiều kích cỡ để trơn được sử dụng xây bệ, xây bên trong tháp và giật cấp làm mái phân tầng. Phần lớn các viên gạch khẩu được cấu trúc có mộng chốt, tạo dáng khớp nhau theo từng lớp, từng tầng rồi mới nung rắn chắc để xây, bảo đảm liên kết tốt và khả năng chịu lực lớn. Bên ngoài, xung quanh tháp được ốp một lớp gạch vuông, mỗi cạnh dài 0,46m, phủ kín thân tháp.Mặt ngoài của gạch ốp này đều có trang trí hoa văn rất phong phú.
Tháp Bình Sơn đóng vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa tâm linh, tinh thần của người dân nơi đây, là nơi lưu giữ nhiều giá trị văn hóa nghệ thuật, phản ánh đời sống tinh thần của nhân dân địa phương. Không chỉ xuất hiện trong những câu thơ, bài hát của người dân Tam Sơn mà trong những giờ học của các em học sinh tại Thị Trấn Tam Sơn, các thầy cô giáo cũng giới thiệu cho các em về những tinh hoa, đặc sắc của ngôi tháp cổ này để các em hiểu hơn về một di sản văn hóa, từ đó thêm yêu, tự hào và có ý thức bảo vệ, giữ gìn ngôi tháp, giới thiệu cho các bạn bè gần xa.
Vào tháng 12/2016, một lần nữa Tháp Bình Sơn khẳng định được giá trị của mình khi Di tích Nghệ thuật kiến trúc Tháp Bình Sơn cùng với Khu Danh thắng Tây Thiên được Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định số: 2367/QĐ - TTg xếp hạng là hai Di tích cấp Quốc gia đặc biệt. Đây là tin vui cho người dân huyện Sông Lô nói riêng, Vĩnh Phúc nói chung. Với hình khối thanh thoát, đường nét mềm mại, trang trí hài hòa, là một trong những di tích lịch sử và nghệ thuật vào bậc nhất trên lãnh thổ Việt Nam, sẽ là điểm đến hấp dẫn cho du khách.
Để bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa, nghệ thuật của Tháp Bình Sơn, nơi đây sẽ không chỉ là một di tích tiêu biểu mà trở thành một thắng cảnh, một điểm du lịch văn hóa – lịch sử tuyệt đẹp bên bờ sông Lô, Bộ VHTT&DL và UBND tỉnh đã thống nhất quy hoạch tổng thể khu di tích theo nguyên tắc bảo tồn nguyên trạng yếu tố gốc của di tích, lấy tháp Bình Sơn làm trung tâm, bao quanh là những công trình chính như: Tam Bảo, giếng nước, hồ sen.... Bên cạnh đó, UBND huyện Sông Lô sẽ kiện toàn lại bộ máy quản lý di tích để Tháp Bình Sơn vừa là nơi tâm linh cho nhân dân vừa là điểm thu hút khách du lịch, quy hoạch tuyến du lịch: Quần thể núi Sáng - Thác Bay - Tháp Bình Sơn - Hội chọi trâu Hải Lựu - Thiền viện Trúc Lâm Tuệ Đức là tuyến du lịch mới thu hút khách.
Hy vọng với những giá trị vốn có của mình, với sự quan tâm của Đảng ủy, UBND, các cấp các ngành, di tích Tháp Bình Sơn sẽ được du khách gần xa biết đến nhiều hơn, là một điểm du lịch mới thu hút du khách đến với mảnh đất và con người Tam Sơn nói riêng, Vĩnh Phúc nói chung ./.
ST