Huyện Lập Thạch (nay tách thành hai huyện Lập Thạch và Sông Lô, tỉnh Vĩnh Phúc) có Tháp Bình Sơn độc đáo nằm trong khung cảnh "bóng người sầm uất bến Then".
Tháp Bình Sơn (Tháp chùa Vĩnh Khánh hay Tháp Then), được xây dựng từ thời Trần, nằm trong khuôn viên chùa Vĩnh Khánh (chùa Then) thuộc thôn Bình Sơn, thị trấn Tam Sơn, huyện Sông Lô. Ngọn tháp tiêu biểu cho kiến trúc chùa tháp thời Lý - Trần ở Việt Nam dùng đất nung đời Trần xây cao nhất còn lại đến nay. Với hình khối thanh thoát, đường nét mềm mại, trang trí hài hòa, là di tích lịch sử và nghệ thuật vào bậc nhất trên lãnh thổ Việt Nam.
Tương truyền, tháp có 15 tầng, trên nóc tháp còn có một hình khối búp hoa sen chưa nở bằng đất nung tạo cho tháp một dáng vẻ thanh thoát. Tháp hiện chỉ còn 11 tầng và 1 tầng bệ vì phần chóp đã bị vỡ, có chiều cao đo được 16,5 mét. Tháp cấu tạo hình vuông, nhỏ dần về phía ngọn với cạnh của tầng dưới cùng là 4,45 mét, cạnh tầng thứ 11 là 1,55 mét.
Toàn bộ phần còn lại của tháp, căn cứ vào thống kê phân loại, cho thấy tháp được xây dựng bằng 13.200 viên gạch nung. Trong lòng tháp là khoảng rỗng nhỏ chạy suốt chân tháp lên đến ngọn. Thân của tháp Bình Sơn được cấu trúc bằng hai lớp gạch: gạch khẩu chịu lực có nhiều kích cỡ để trơn được sử dụng xây bệ, xây bên trong tháp và giật cấp làm mái phân tầng. Xung quanh tháp được ốp một lớp gạch vuông, phủ kín thân tháp. Mặt ngoài của gạch ốp này đều có hoa văn phong phú. Các nghệ nhân khi xây dựng tháp đã dựa vào tầm nhìn của người chiêm ngưỡng mà trang trí hoa văn tinh xảo, tỉ mỉ. Đẹp nhất là từ bệ tháp đến hết tầng 2, có chiều cao dưới 6 mét. Ở hai tầng này có họa tiết trang trí kĩ lưỡng, phức tạp mà nổi bật nhất là những hàng hoa cúc, cánh sen, lá đề, hoa mặt nhẵn, rồng chạm nổi, cùng mô típ "sư tử hí cầu" v.v... Những tầng trên trang trí thưa dần và hình dáng cũng đơn giản hơn như hoa chanh, lá sòi (hoa dấu phảy) v.v… Nhiều truyền thuyết liên quan đến tháp Bình Sơn, cho thấy vị trí đặc biệt của tháp trong văn hóa tâm linh và ý thức cộng đồng của người dân bản địa, như truyền thuyết về xuất xứ, vốn là một tháp lớn dựng trong vườn tháp ở giữa cánh đồng Nẫu, xã Tứ Yên, Lập Thạch (nay là huyện Sông Lô), sau một đêm mưa bão nhảy về vị trí hiện nay; truyền thuyết về chiếc giếng bên cạnh tháp với con vịt bằng vàng, là dấu tích nền móng một cây tháp khác có màu xanh bên tháp Bình Sơn, đã bay lên trời; truyền thuyết về ông Ngụy Đồ Chiêm thủ lĩnh địa phương, con một người đàn bà bán quán nước chân tháp, đã ôm kiếm chạy vào cây tháp rồi biến mất khi bị quân triều đình đến đánh dẹp v.v...
Năm 1969, nước ngập chân móng đến 60 cm, buộc Sở Văn hóa Thông tin tỉnh Vĩnh Phúc phải dựng một khung sắt và dùng vành đai thép để ghì chống cho tháp. Nhu cầu phục dựng tháp cấp thiết được đặt ra trong bối cảnh chiến tranh miền Bắc vẫn đang trong giai đoạn quyết liệt. Tháng 5 - 1972, dưới sự chỉ đạo của Sở Văn hóa, xưởng phục chế tháp Bình Sơn được lập tại thị trấn Hương Canh, có sự hợp tác của Xưởng phục chế di tích của Bộ Văn hóa, Trường Cao Đẳng Mĩ thuật Công nghiệp Trung ương, Hợp tác xã gốm sành Hương Canh, Sở Văn hóa Thông tin Vĩnh Phúc, cùng nhiều nghệ nhân, kĩ thuật viên, các chuyên viên về sành gốm góp sức nhằm bảo đảm tháp được dựng đúng từng chi tiết, phục chế đúng nguyên tác.
Gạch xây tháp.
Các kĩ thuật viên trường Cao đẳng Mĩ thuật Công nghiệp dựng lại hình những viên gạch bằng thạch cao lành lặn và các nghệ nhân Hương Canh chỉ việc theo mẫu những viên thạch cao, làm thành những viên gạch nung có mộng mang cá, có họa tiết đúng như bản gốc và phiên bản. Việc phục chế từng viên gạch với kích thước, đường nét hoàn toàn khác nhau, đòi hỏi người tạo tác phải tỉ mỉ, kiên trì, nhẫn nại. Người ta dùng đất đỏ lấy ở gò Vườn Sui để chống co ngót, dùng đất sét xanh ở Đầm Mát có sự kết dính và mịn mặt, dùng đất Móng Trâu ở Quất Lưu làm nguyên liệu chính, tạo thành hợp chất chế tác gạch hoa văn của thế kỉ XIII, bổ sung cho những phần bị vỡ nát của tháp Bình Sơn. Công nhân phải làm tới 100 viên gạch phơi mới có một viên đúng mẫu và sau khi nung hầu như cứ 48 viên mẫu mới được một viên gạch đạt quy cách. Việc làm gạch để thay thế và bổ sung những chỗ bị vỡ trên tháp, bị nát, bị khuyết, bị lũ quét, phải kéo dài đến hai năm. Khi gắn lắp lại tháp, người ta phải căn cứ vào khuôn in thạch cao, đồ họa và ảnh chụp ban đầu, theo số mục đánh dấu trên từng viên gạch và thứ tự của từng kho dựng gạch.
Tháp Bình Sơn ngày nay đang trở thành một di tích văn hoá cổ quý giá của vùng Trung du Bắc Bộ và cả nước.
ST