Đánh giá này trong Báo cáo Việt Nam 2035 do Chính phủ Việt Nam và Ngân hàng Thế giới thực hiện vừa được công bố.
Nhiều DNNN độc quyền nhưng hoạt động kém hiệu quả (Ảnh minh họa: KT)
Nhà nước tham gia quá nhiều vào hoạt động kinh tế là thuật ngữ được dùng để mô tả hiện tượng hình thành và ngày càng gia tăng ảnh hưởng của một tầng lớp kinh doanh ở bên trong nhà nước (thay vì đáng lẽ ra là phải nằm ngoài nhà nước).
Nhà nước tham gia quá nhiều vào kinh tế
Nhà nước tham gia quá nhiều vào các hoạt động kinh tế trực tiếp qua các DNNN, cụ thể là các tập đoàn kinh tế nhà nước, và gián tiếp qua mối quan hệ rất chặt chẽ giữa nhà nước và nhóm đặc lợi của khu vực tư nhân. Điều đáng lưu ý, “nhóm lợi ích đặc quyền không chỉ có ở Việt Nam, song quan hệ của nhóm này với nhà nước gắn với kết quả kinh doanh lại cao bất thường”- Báo cáo nhấn mạnh.
Phân tích rõ hơn, các chuyên gia cho hay: Nhà nước tham gia quá nhiều vào hoạt động kinh tế không phải là một hiện tượng mới mà đã xuất hiện từ thời kế hoạch hóa tập trung giữa thập niên 1970 (ngay sau khi thống nhất đất nước). Áp lực cải cách xuất phát từ dưới lên và lớn dần lên qua những rạn nứt, bất cập của cơ chế kế hoạch hóa tập trung.
Trong tình trạng thiếu hụt về nhiều thứ, các cá nhân và tổ chức được tiếp cận với hỗ trợ từ thế giới bên ngoài đã kinh doanh ngoài kế hoạch. Lãnh đạo xí nghiệp quốc doanh dần trở nên thành thạo trong việc buôn bán hàng hóa khan hiếm còn chính quyền địa phương thì nới tay cho việc buôn bán hàng hóa qua biên giới để được tiếp cận hàng hóa thiết yếu và thu được các khoản thu ngoài pháp luật, mà một phần trong đó được chuyển vào ngân sách địa phương để bù đắp bội chi.
Qua thời gian, các hoạt động vừa nêu cùng các hoạt động “phá rào” khác ngày càng được chấp nhận, các thị trường ngầm về hàng hóa và vật tư sản xuất được hình thành, dần được công nhận là hợp pháp.
“Nhà nước tạo thêm các dư địa cho các giao dịch thị trường và đáng nói hơn là bản thân nhà nước cũng bị thị trường hóa hoặc bị thương mại hóa một cách thực sự”- Báo cáo viết.
DNNN hiện diện ở hầu hết các ngành và lĩnh vực
Tình trạng Nhà nước tham gia quá nhiều vào hoạt động kinh tế, theo đánh giá của Báo cáo này, làm giảm hiệu quả của nền kinh tế, góp phần trầm trọng thêm tình trạng đình trệ trong cải thiện năng suất. Một loại phí tổn cần được đề cập phát sinh từ sự kém hiệu quả của các DNNN, từ lâu đã không đảm bảo tính hiệu quả trong sử dụng vốn và đất đai mặc dù vẫn đang giữ vai trò chủ đạo trong một số ngành then chốt của nền kinh tế.
Sự hiện diện của DNNN không có gì là lạ trong nhiều nền kinh tế, nhất là ở các ngành độc quyền tự nhiên (dịch vụ công ích) hoặc thâm dụng vốn (hạ tầng lớn), nhưng các ngành có thể duy trì cạnh tranh thị trường thì được dành cho khu vực tư nhân phát triển.
Ở Việt Nam, các DNNN hiện diện ở hầu hết các ngành và lĩnh vực, kể cả các ngành như may mặc, dịch vụ điện thoại di động và ngân hàng – là những lĩnh vực mà các doanh nghiệp, công ty tư nhân có thể làm tốt hơn DNNN.
Bên cạnh đó, sự thiếu vắng tầng lớp thương nhân thực sự độc lập với nhà nước hoặc độc lập với các cơ quan nhà nước là loại phí tổn thứ hai mà sự tham gia quá nhiều của nhà nước vào hoạt động kinh tế đưa lại. Nếu Nhà nước quyết định duy trì nhiều vai trò trong các hoạt động sản xuất, thì tối thiểu cũng nên giữ vị thế trung lập khi cạnh tranh với tư nhân.
Điều này hàm ý rằng không nên ủng hộ các đặc quyền tiếp cận nguồn lực tài chính, đất đai, các hợp đồng mua sắm của chính quyền, trợ cấp của nhà nước, và những ưu đãi về thuế hiện đang được dành riêng cho các DNNN bởi những sự phân biệt đối xử này làm suy giảm khả năng tồn tại và phát triển của các doanh nghiệp tư nhân trong nước.
Sự thiếu rõ ràng trong ranh giới phân định nhà nước và thị trường làm giảm hiệu suất tĩnh khi nhà sản xuất có chi phí cao vẫn được tưởng thưởng bằng gánh nặng chi phí đặt lên vai người tiêu dùng và các doanh nghiệp có hiệu quả hơn. Hiệu suất động cũng giảm khi các nhà đầu tư tiềm năng không muốn đầu tư do phải đối mặt với những rủi ro về điều tiết và lo ngại rằng thị trường bị lũng đoạn bởi các doanh nghiệp có quan hệ với chính quyền.
Ngoài những phí tổn gây ra cho nền kinh tế, sự tham gia quá nhiều của nhà nước vào hoạt động kinh tế còn làm suy yếu hiệu lực của chính nhà nước. Tình trạng ấy tạo động lực mạnh mẽ cho các quan chức lợi dụng thẩm quyền quản lý kinh tế, phân bổ tài sản của mình để trục lợi cho riêng mình và thân hữu của mình. Những lạm dụng kiểu đó sẽ làm xói mòn tính chính danh của các thiết chế nhà nước.
Nhà nước điều tiết kinh tế cần dựa trên nguyên tắc thị trường
Hướng tới 2035, Báo cáo này khuyến nghị: tổ chức bộ máy nhà nước cần được tổ chức lại theo hướng giảm bớt sự phân mảnh quyền lực cả về chiều ngang và chiều dọc, cùng với sự phân định rõ hơn giữa phạm vi của khu vực công và khu vực tư, giữa chức năng hoạt động kinh tế với chức năng quản lý, điều tiết nền kinh tế của nhà nước.
Các quy tắc điều tiết kinh tế của nhà nước cần dựa trên các nguyên tắc của thị trường và nhà nước sẽ bảo đảm thực thi quyền tài sản một cách hữu hiệu hơn. Ranh giới của quyền tài sản cũng được xác định rõ hơn.
Phân công quyền lực giữa các nhánh hành pháp, lập pháp và tư pháp trong bộ máy nhà nước cũng rõ ràng hơn để mỗi nhánh có thể thực thi vai trò của mình mà không bị can thiệp bất hợp lý từ nhánh quyền lực khác../.
Theo Xuân Thân/VOV.VN