Lũng Ngoại (còn gọi Lũng Khê) là một thôn của xã Lũng Hòa, huyện Vĩnh Tường ngày nay. Làng có miếu Ngòi và ba ngôi đình của ba thôn là đình Đông, đình Trung và đình Nam, đều thờ bà Lê Ngọc Trinh, em gái bà Lê Ngọc Thanh (thờ ở đình Hòa Loan), tướng của nghĩa quân Hai Bà Trưng.
Ngày nay, ngôi đình Đông không còn, thôn Đông tiến hành các nghi thức lễ hội tại miếu Ngòi là nơi thờ chính, chung cho cả ba làng. Từ mồng Bốn đến mồng Bảy tháng Giêng có lệ đánh đáo bằng hòn đá ném vào chân cột trong ô đất 4 m, gọi là “hú đáo”. Đó là một nghi thức liên quan đến bà Lê Ngọc Trinh. Tương truyền, khi chiến đấu với một viên tướng nhà Đông Hán, bà đã dùng một sợi dây có buộc đá ở một đầu làm vũ khí. Trong lúc giao tranh, hòn đá văng về làng Lũng Ngoại, từ đó về sau, lệ đánh đáo trở thành một tín ngưỡng, một tục lệ của làng.
Trong bốn ngày, các đình tổ chức lễ riêng nhưng đều theo một nghi thức chung:
- Ngày mồng Bốn vào đám.
- Ngày mồng Năm, mồng Sáu, mồng Bảy: buổi sáng lễ, tế ở đình; buổi chiều, mỗi đình thực hiện hai ván đáo. Hai người thắng cuộc nhận giải thưởng là hai nửa con gà cúng lễ buổi sáng. Trong bốn ngày có tất cả 24 ván đáo, 24 giải, chia nhau 12 con gà lễ. Tiến trình của buổi lễ như sau: sau lễ động thổ sáng mồng Bốn, ban tổ chức lễ của các đình đem cọc ra chôn vào ô đất dành riêng ở trước cửa đình. Cây cọc bằng gỗ cứng (thường là gỗ lim), đường kính khoảng 20 cm, dài 70 cm, đầu cọc bịt đai sắt cho khỏi bị nứt vỡ khi đá ném vào, chôn sâu khoảng 30 cm, còn 40 cm để lộ trên mặt đất. Khoảng cách từ cọc đến chỗ đứng ném khoảng 7 m. Chỗ này trải một chiếc chiếu hoa, người tham gia chơi đáo phải đứng vào trong chiếu để ném đá.Khi ném đá, người chơi phải nhắm cho nó rơi vào ô đất vuông chôn cọc. Hòn đá nào bắn ra ngoài, người chơi phải nhặt trả về đống đá chưa được ném.
Ý nghĩa của trò chơi là ném đá vào đầu giặc. Tất cả trai đinh trong làng từ 18 tuổi trở lên đều được tham gia.
Trò chơi này không hạn định số người tham dự, trừ người ngoài làng. Nhiều người chơi mà mỗi chiều chỉ có hai ván nên buổi nào cũng phải đến lúc mặt trời lặn mới xong cuộc. Kết thúc, người ta chọn lấy hòn đá đã được đánh số gần chân cọc nhất (có khi chỉ là khe lọt sợi chỉ) trao thưởng.
ST