Đình Phương Viên vốn được xây dựng từ lâu đời, đến ngày nay đình mang đậm phong cách kiến trúc thời Nguyễn (đầu thế kỷ XIX).
Thông qua kết cấu kiến trúc và các mảng trang trí, chạm khắc thể hiện tài năng của người thợ dân gian phản ánh nhiều giai đoạn khác nhau của lịch sử dân tộc. Đến đình Phương Viên, bước qua nghi môn sẽ tiếp cận ngay toà đại đình. Trước cửa đình là sân rộng, lát gạch Bát Tràng vuông màu đỏ, những dịp làng tổ chức lễ hội sân đình được sử dụng để tiến hành những nghi lễ chính. Tòa đại đình có 3 gian 2 chái, mặt nền tòa đại đình có kích thước 16,5m x 7,9m, 3 gian giữa có bề rộng là 3,5m, mỗi gian chái có bề rộng là 2,5m. Bộ mái xòe rộng ra 4 phía và kéo dài xuống thấp. Toà đại đình là kiểu kiến trúc được phát triển theo chiều ngang, có xu hướng dàn chải sang hai bên. Bộ mái đình rất bề thế, hai mái chính xoè rộng ra và thấp dần xuống, hai mái hai đầu che kín hai chái, chiều cao của mái chiếm khoảng 2/3 chiều cao của đình. Hai mái chính và mái hồi gặp nhau thành đường bờ dải gấp khúc, rồi nhè nhẹ uốn cong về bốn phía như hoa nở làm cho mái đình như nhẹ đi, bay bổng trong không gian. Bộ mái cong hình thuyền ở đây chính là dấu ấn đặc biệt của kiến trúc bản địa Việt Nam, căn cứ để so sánh với kiến trúc của Trung Quốc, Nhật bản, Triều Tiên...
Hậu cung xây nối phía sau gian giữa đại đình, mở rộng ra thêm ở 2 bên tạo thành 2 lối đi vào. Kích thước 4,5m x 5,4m, gồm 2 gian thờ dọc, gian ngoài nâng sàn gỗ lên 0,8m, đặt sập thờ và mâm ấu, là nơi đặt lễ trong ngày tế tiệc; gian trong cùng được nâng cao hẳn lên thành một gác lửng cao 2m làm khám thờ, 3 mặt bít ván, trước có cửa bức bàn 4 cánh sơn then, bên trong đặt long ngai.
Đình Phương Viên được đánh giá cao ở nghệ thuật điêu khắc gỗ được bảo tồn tại nơi đây :
- Bức cốn mê phía trên khám thờ trong hậu cung đình được làm theo kiểu giá chiêng, ở chỗ ván lá đề đã được thay bằng một tấm ván trơn, phía dưới đó, chỗ giá chiêng gác lên câu đầu có một tấm ván nong với 3 bức chạm gỗ với đề tài tứ linh sinh động. Bức bên phải chạm hình long mã, mình thon có vẩy, chân choãi, lông đuôi tạo thành xoáy âm dương đang ẩn hiện trên nền vân xoắn và đao mác. Bức chính giữa chạm hình sen rùa, rùa vàng đang bơi trong nước gợn sóng giữa đám lá và hoa sen đang nụ và mãn khai, phía trên điểm xuyết các cụm vân xoắn. Rùa là con vật sống lâu nên thường dùng để biểu thị lời chúc trường thọ. Bức bên trái chạm hình lân đang vờn múa uyển chuyển trên nền mây xoắn thành những cụm lớn. Theo tín niệm cổ, Lân xuất hiện là điềm báo có thánh nhân xuất hiện, cuộc sống được thái bình.
- Ở đầu tất cả các con rường nơi đỡ các hoành mái đều có chạm khắc hình vân xoắn, lá cúc cách điệu, đường nét chắc khỏe kéo qua cả các đấu vuông thót đáy tạo sự mềm mại và uyển chuyển cho phần tiếp xúc giữa kết cấu khung gỗ và bộ mái. Từ xa nhìn vào chúng ta hình dung đây là các đầu rồng cách điệu, thân chui từ thân cột cái vươn mình ra đỡ lấy hoành mái.
-Trên thân các bẩy hiên ở đình Phương Viên đều được chạm khắc cho dù đề tài trang trí còn đơn giản. Hai bẩy hiên gian giữa được trang trí cầu kì nhất với mặt bẩy phía ngoài là vân mây, hoa lá cách điệu tạo thành hình sóng nước, mặt bẩy phía trong là đề tài “long vân khánh hội” với thân rồng có bờm lửa, chân có 5 móng ẩn hiện trong mây (mô-tuýp rồng đặc trưng thời Nguyễn). Các bẩy còn lại trang trí đơn giản với hoa văn “hồi văn”, ở đầu các bẩy được chạm “chữ Thọ” cách điệu.
- Bộ kiệu bát cống (cuối Thế kỷ XVIII), dài 440cm, rộng 280cm, cao 150cm, bành kiệu có kích thước: 130cm x 100cm x 80cm. Toàn bộ phần thân và đòn kiệu đều được trang trí bằng nhiều loại hình nghệ thuật chạm như: chạm lộng và chạm thủng, chạm nông tài tình của các nghệ nhân dân gian. Tám đòn kiệu được chạm các hình đầu rồng với mũi hếch, mắt lồi, miệng ngậm ngọc, bờm tóc dài bay vút ra sau, có những con rồng nhỏ mình uốn yên ngựa theo đòn kiệu. Bành kiệu kiểu ngai, phía sau chạm nổi hình “tứ linh chầu hổ phù” với long, ly, quy, phượng cùng chầu về hổ phù ngậm chữ Thọ, hổ phù miệng há mắt lồi, trán có vảy, tay dang rộng sang 2 bên, trông dữ tợn, chim phượng xòe cánh, đầu ngoảnh lại, chân chống thẳng, 4 móng bám vào đường gờ…. Nghệ thuật trang trí trên kiệu mang phong cách chạm khắc cuối thời Lê, đầu thời Nguyễn với các đề tài đề cao tư tưởng của nhà nước Phong Kiến - Nho giáo như rồng, phượng, tứ linh, chữ Thọ…. Kiệu được sơn son thếp vàng rất đẹp.
Bên cạnh chức năng là cơ sở thờ tự đình Phương Viên còn lưu giữ một số lượng khá lớn các cổ - di vật có giá trị (chủ yếu là đồ thờ với nhiều chất liệu, hoành phi câu đối, sắc phong). Cùng với đó là không gian chứa đựng các giá trị văn hóa phi vật thể rất đặc sắc. Ngày nay miếu còn là nơi sinh hoạt văn hóa của người cao tuổi của địa phương. Thông qua các hình thức này góp phần nêu cao đạo lý “uống nước nhớ nguồn” của dân tộc, tình yêu quê hương - đất nước của lớp lớp thế hệ người dân Thổ Tang.
ST