Vào những năm đầu của thế kỷ XX, người Pháp đã khai phá và xây dựng tại Tam Đảo những công trình kiến trúc mang phong cách Pháp: nhà hàng, khách sạn, biệt thự, vườn hoa… Với vẻ đẹp phương Tây lãng mạn và hài hoà đã biến Tam Đảo thành Đà Lạt xứ Bắc, một “Hòn ngọc Đông Dương”. Ngày nay tại khu trung tâm thị trấn Tam Đảo còn giữ lại được một công trình điển hình cho kiến trúc Pháp, với hình hài khá nguyên vẹn, đó là nhà thờ Tam Đảo.
Nhà thờ Tam Đảo được hình thành khoảng những năm (1906 – 1912), ban đầu được xây dựng theo hình dáng nhà sàn lợp lá, đến năm 1937 được xây dựng lại to đẹp và kiên cố hơn với vật liệu bằng đá, gạch, thép. Theo kiến trúc nguyên bản nhà thờ gồm những hạng mục như:
Nhà thờ chính: Được thiết kế không có trụ, mái vòm có diện tích rộng 12m x 22m, gian cuối 2 tầng, tầng trên là gian nhạc ca đoàn, liền đó là gian tháp chuông cao 18m. Các vòm sau của ban thờ đều lắp kính màu vàng, tím, trắng. Trần nhà thờ có hình vòm tròn, trên lợp ngói “ Hưng Ký” cỡ lớn, tường phía ngoài không trát, chỉ bắt mạch theo viên đá. Tường trong nhà thờ trát vữa xi. Dọc theo hai bên thánh đường được bố trí từng khoang nhỏ rộng 2m để treo 14 Đàng Thánh giá. Bên cạnh bậc lên xuống nhà thờ chính có tường xây cuốn hình cánh hoa to đựng nước phép, được nguồn nước sạch ngầm trong núi chảy vào.
Theo lưu truyền trong nền móng Nhà thờ có đặt mẩu “Xương Thánh” làm viên “Đá Thánh”do Toà thánh La Mã ban, ý chỉ sự vĩnh hằng và linh thiêng
Nhà thờ Tam Đảo núi thuộc Giáo xứ Vĩnh Yên, ban đầu do Cha Chính Thành quản lý, nhưng người đã mất vào mùa đông năm 1940. Từ năm 1941, người kế tục là Cha Tràng Nam, khi đó nhà thờ Vĩnh Yên, nhà thờ Tam Đảo đều thuộc giáo phận Bắc Ninh.
Trong kháng chiến chống thực dân Pháp, thực hiện chính sách tiêu thổ kháng chiến của cách mạng Việt Nam. Nhân dân đã di tản khỏi thị trấn( sau có người trở về, có người đi nơi khác). Mọi biệt thự tại Tam Đảo núi đều bị phá huỷ. Riêng nhà thờ được Bác Hồ ra chỉ thị phải giữ nguyên vẹn, không được xâm phạm vào tín ngưỡng của dân. Vì vậy nhà thờ Tam Đảo núi còn tồn tại đến ngay nay.
Sau năm 1945, nhà thờ đã được sử dụng vào mục đích khác. Để đáp ứng nhu cầu sinh hoạt tín ngưỡng của nhân dân và tạo cảnh quan cho khu du lịch Tam Đảo nhằm thu hút khách du lịch trong và ngoài nước. Ngày 2/8/2007 UBND Vĩnh Phúc đã ra quyết định số 2154/QĐ-UB “về việc thu hồi và bàn giao cho Ban hành giáo xứ đạo Vĩnh Yên quản lý và xây dựng khu nhà thờ tại thị trấn Tam Đảo – huyện Tam Đảo – tỉnh Vĩnh Phúc” với diện tích là 1850m2.
Thời gian qua, nhà thờ bị xuống cấp nghiêm trọng. Bằng nguồn kinh phí do giáo dân đóng góp, cùng sự ủng hộ của các ban, ngành và chính quyền địa phương. Nhà thờ đã được tu sửa lại một phần nhằm phục hồi nguyên trạng ban đầu như: kè các bờ đá, sửa chữa những chỗ hư hỏng và trong thời gian tới tháp chuông sẽ được khôi phục lại để đáp ứng nguyện vong của giáo dân cũng như để bảo tồn một di tích mang đậm nét lịch sử./.
ST