Thờ cúng tổ tiên trong lễ cơm mới của dân tộc Thái, Mường
Đã thành thông lệ, mỗi năm, cứ vào độ tháng 5 - 6 và tháng 9 - 10 dương lịch, khi những cách đồng lúa trải tấm thảm vàng óng khắp bản làng cũng là lúc các gia đình ở làng trên, xóm dưới của huyện Mai Châu lại chộn rộn với công việc chuẩn bị cho lễ cơm mới. Người dân tộc Thái nơi đây quan niệm, để có một mùa vụ bội thu, thì sự phù hộ của đất trời, tổ tiên là rất quan trọng. Do vậy, sau mỗi mùa vụ, khi thóc, lúa đã nồng thơm, đầy bồ, các gia đình đều làm lễ cúng cơm mới với ý nguyện bày tỏ lòng biết ơn với tổ tiên, trời đất.
Từ bao đời nay, người Thái Mai Châu rất coi trọng lễ cơm mới bởi nó vừa phản ánh tín ngưỡng tâm linh, vừa biểu hiện nét văn hóa truyền thống đặc trưng và cũng mang tính nhân văn sâu sắc khi qua lễ cúng sẽ là dịp để ông bà, cha mẹ dạy bảo con cháu biết qúy trọng sức lao động và đạo lý, lối sống đúng mực ở đời. Vì thế, dù công việc có bận rộn đến đâu, con cháu vẫn cố gắng sắp xếp thời gian về xum vầy cùng gia đình trong ngày cơm mới.
Không hẹn mà gặp, trong chuyến công tác về xã Mai Hạ, chúng tôi may mắn được hòa mình vào lễ cơm mới linh thiêng mà đầm ấm của gia đình chủ tịch UBND xã Vì Xuân Đức. Mặc dù tất bật với công việc nhưng anh vẫn dành thời gian kể cho chúng tôi nghe về ý nghĩa, công việc của buổi lễ: Một mùa lúa đã qua với bao vất vả nhưng mang lại sự ấm no cho bà con thôn bản. Để cảm ơn tổ tiên và công ơn sinh thành của cha mẹ, mừng mùa màng thắng lợi và cầu cho con cháu khỏe mạnh, mưa thuận, gió hòa giúp năm sau lại có những mùa vụ tươi tốt nên mỗi gia đình dù có hoàn cảnh khác nhau vẫn thu xếp làm lễ cơm mới. Vì vậy, đây là nghi lễ mang tính chất gia đình, không tổ chức linh đình, không kéo dài ngày. Với ý nghĩa tạ ơn nên thường có 4 mâm gồm một mâm chính dành cho ông bà, cha mẹ của chủ nhà. Một mâm cho các cô, các chú mất khi chưa xây dựng gia đình. Mâm cho ông bà ngoại khi người mẹ của chủ nhà còn sống và một mâm dành cho bố mẹ đẻ của vợ nếu người vợ còn sống (gia đình nào không có những trường hợp trên thì chỉ cần một mâm chính). Trong mâm cúng bao giờ cũng có xôi được đồ từ gạo nếp mới gặt và không thể thiếu cá đồ. Đặc biệt, trong lễ cơm mới người Thái Mai Châu không bao giờ cúng thịt gà bởi có tích: “Thuở xưa, khi người và vật còn biết tiếng của nhau. Tại gia đình đôi vợ chồng nghèo nọ có ông bố mới mất. Gia chủ muốn làm lễ cơm mới để cúng bố nhưng trong nhà chẳng có thứ gì, chỉ có mỗi con gà mẹ đang nuôi một đàn con dưới gầm sàn. Đêm hôm ấy, người chồng bàn với vợ đành phải làm thịt gà mẹ để cúng bố. Nghe được lời bàn bạc của hai vợ chồng, gà mẹ ngậm ngùi nói với các con: Ngày mai, chủ nhà sẽ làm thịt mẹ. Mẹ không còn sống để nuôi nấng, dạy bảo các con nữa. Mất mẹ, từ nay, anh em sẽ mồ côi nhưng càng phải yêu thương, đùm bọc nhau hơn nữa”. Vô tình, lời dặn dò của gà mẹ vợ chồng chủ nhà lại nghe được. Cảm động trước tình mẫu tử thiêng liêng, từ đó trở đi, trong lễ cơm mới của người Thái Mai Châu không bao giờ các gia đình cúng thịt gà nữa. Họ cũng thường không cúng những con vật nuôi cùng ăn cơm, ăn gạo với mình mà chỉ cúng cá bắt ở mương, ở suối hay trong ao.
Trong lễ cơm mới, gia đình nào cũng mời 4 góc nhà, ba góc bếp (tức là anh em, làng xóm, bạn bè thân thiết) cùng đến chung vui với mong muốn có nhiều khách vụ mùa sau sẽ có thêm nhiều niềm vui, phúc lộc. Những người khách mời nhất thiết không được mang tiền, quà mừng mà chỉ có những lời chúc tốt đẹp dành cho gia chủ.
Nét đẹp mang đậm tính nhân văn trong lễ cơm mới của người Thái Mai Châu còn được thể hiện rõ nét qua bài khấn kể về quá trình sinh trời, sinh đất, con người vật lộn với thiên nhiên, khai phá đất đá làm nên đồng, nên ruộng để con cháu lao động sản xuất làm ra hạt lúa, hạt gạo nay dâng lên tổ tiên bên nội, bên ngoại về hưởng lộc: “Lúa gạo đã đến, cá đã có, mời ông bà, tổ tiên về xơi trầu, ăn cơm mới. Tay trái vê nắm cơm dẻo, tay phải cầm đũa gắp đồ ăn con cháu trồng ở đầu ruộng, đầu mương, trồng ở đầu bản. Có chén rượu ngon kèm mâm cơm, mời ông bà về hưởng phúc lộc để xum vầy cùng con cháu và ban phúc cho con cháu mạnh khỏe, đi rừng, đi suối an toàn, gặp nhiều may mắn, mùa màng bội thu, chăn nuôi phát triển...”
Anh Vì Xuân Đức bộc bạch thêm: Với ý nghĩa và các nghi thức trong lễ cơm mới, ngoài thể hiện đời sống tâm linh còn khắc sâu ý nghĩa xã hội. Bởi lẽ, đây cũng là dịp để anh em trong gia đình, thông gia, làng xóm hội ngộ, chung vui, chia sẻ với nhau công việc làm ăn, xây dựng gia đình hạnh phúc và thắt chặt thêm tình đoàn kết xóm giềng để cùng hướng về cuộc sống no đủ, tốt đẹp hơn.
ST