Hình ảnh ông Mo dẫn đầu đoàn rước được sân khấu hóa trong Liên hoan trình tấu cồng chiêng Kỷ niệm 125 năm thành lập tỉnh Hòa Bình
Hòa Bình là một tỉnh miền núi cửa ngõ vùng Tây Bắc của Tổ quốc nơi được coi là cái nôi của nền văn hóa dân tộc Mường. Cũng như các dân tộc khác, người Mường là một trong những dân tộc chịu ảnh hưởng trong ngữ hệ của nền văn hóa lúa nước, nền văn hóa Đông Nam Á. Dấu ấn văn hóa dân tộc Mường được thể hiện qua các di chỉ hiện vật và văn vật nổi tiếng như: các dấu tích của nền văn hóa “Hang động”; dấu tích của nền văn hóa thời kỳ đồ đá mới “Văn hóa Hòa Bình’, “Văn hóa thời kỳ đồ đồng với hệ thống Trống đồng Hêgơ và không gian văn hóa Cồng chiêng… đến sự nổi tiếng trong các địa danh (Nhất Bi, Nhì Vang, Tam Thàng, Tứ Động); và đặc biệt là các áng Mo Sử thi của dân tộc Mường.
Trong những năm của thế kỷ XX, đã có nhiều nhà khoa học trong nước và quốc tế nghiên cứu về Mo Mường và đám tang của người Mường Hòa Bình. Điển hình như các nhà nghiên cứu: Pier Grossin và Jeanne Cuisinier; nhóm tác giả Vương Anh và Hoàng Anh Nhân (Thanh Hóa); tác giả Bùi Thiện, Quách Giao, Bùi Chỉ, Bùi Văn Nợi (Hòa Bình); Đinh Ân (Sơn La); các công trình của tác giả Ths Hứa Đông Hải, TS. Bùi Văn Thành, TS. Quách Văn Ạch, Ths Bùi Kim Phúc… Nhìn chung các nhà nghiên cứu đều đánh giá rất cao về giá trị của các áng Mo của dân tộc Mường “Là một hiện tượng văn hóa đặc sắc mang nhiều giá trị lịch sử, văn hóa của dân tộc Mường”, xứng đáng là một kho tàng điển hình của dân tộc và “Là một di sản văn hóa quan trọng không chỉ của dân tộc Mường mà là di sản văn hóa chung của cộng đồng văn hóa Việt Nam và nhân loại”.
Qua kiểm kê, nghiên cứu và tra cứu tài liệu tổng số các bài Mo trong đám tang của dân tộc Mường được chia làm các phần Mo trong đó được phân định thành các roóng mo, trong roóng mo có các lớp huyền thoại, lịch sử, nghi lễ (chia theo cách của người Mường, Lạc Sơn) và Cát mo (theo cách chia của người Mường, Tân Lạc). Trong các phân Mo có các đoạn chương hồi nhất định, nhưng tựu chung lại Mo của dân tộc Mường có thể sắp xếp các phần chính là Mo nhòm (31 cát), Mo kể chuyện (31 cát), Mo nghi lễ (77 cát) và Mo căn dặn (01 cát).
Nội dung Mo Mường là hàng chục ngàn câu thơ, câu văn vần qua các bài Mo, cát mo, roóng mo được sáng tác theo vần điệu, nghệ thuật và tuân thủ theo một nguyên tắc diễn xướng nhất định được truyền khẩu từ đời này sang đời khác, đó là một sự độc đáo mà ít dân tộc nào bảo tồn được. Mo Mường đưa chúng ta từ sự tích ra đời của trời, của đất, của nước, của lửa, của vạn vật, lịch sử hình thành của đất Mường, của dân tộc, đến cách ứng xử của con người với thiên nhiên với đồng loại, với thế giới siêu nhiên. Phân chia các lớp nhân vật được đẻ từ cây si vũ trụ, lớp nhân vật do chim thần sinh ra, lớp nhân vật thứ ba do Lang Cun Cần và Nàng Dạ Kịt sinh ra. Nội dung các áng Mo Mường gắn liền với đời sống tâm linh và thể hiện quan niệm nhân sinh quan, vũ trụ quan và lịch sử phát triển của một sân tộc về sự sống, cái chết, sự tồn tại vĩnh cửu của linh hồn con người, thể hiện sự cố kết cộng đồng, yêu hòa bình, hướng thiện, luôn ước mong hướng tới một tương lai tốt đẹp.
Các áng Mo Mường còn được thể hiện qua tài ứng khẩu tài tình của các thầy Mo căn cứ theo hiện tại, hoàn cảnh và điều kiện của từng gia đình, từng dòng họ, từng đối tượng. Các phần diễn xướng Mo này nếu thực hiện đầy đủ theo trình tự, nghi thức truyền thống thì phải kéo dài nhiều ngày nhiều đêm, trong các tài liệu nghiên cứu trước đây có những đám ma làm mo kéo dài đến 12 ngày đêm, thông thường phải kéo dài từ 3 - 5 ngày. Hiện nay, thực hiện các quy định của Nhà nước về thực hiện nếp sống văn hóa, văn minh trong việc tổ chức đám tang, việc tổ chức diễn xướng Mo được thu hẹp lại, các phần Mo cơ bản vẫn còn và lưu giữ nhưng được rút gọn lại hoặc phải lược bỏ các bài trong các phần như Mo Kể, Mo Kiện, Mo Nhà táng, Nhà xe…
Nói tóm lại, chúng ta có thể khẳng định Mo Mường có giá trị về lịch sử, nghệ thuật được đúc kết hàng nghìn năm của dân tộc Mường là một di sản văn hóa phi vật thể quý giá của cộng đồng dân tộc Mường nói riêng và của cộng đồng các dân tộc Việt Nam nói chung; đồng thời khẳng định vai trò quan trọng của đội ngũ các ông Mo những người có công chính trong công tác bảo tồn và phát huy các giá trị của những áng Mo.
Sưu tầm