Nói đến các thú chơi tao nhã ngày xưa, các cụ ta đã đúc kết “nhất chữ, nhị tranh, tam sành, tứ kiểng”. Chơi chữ được các cụ đặt lên hàng đầu. Bên cạnh các chữ “Phúc”, “Tâm”, “Nhẫn”, “Đức”,…được ưa dùng, các cụ còn có một thú vui khác song hành, đó là sáng tác câu đối vào dịp tết. Ngày nay, việc xin chữ và cho chữ đầu năm có phần mai một nên đã để lại những nuối tiếc, hoài niệm, trăn trở về cái đẹp xưa.
Với mong muốn, khôi phục, duy trì, phát triển những giá trị, nét đẹp truyền thống, nhiều bậc cao niên, cá nhân nhiệt huyết đã đứng ra thành lập CLB Hán Nôm góp phần quan trọng để khôi phục phong tục xin chữ và cho chữ vào mỗi dịp đầu Xuân. Đối với huyện Vĩnh Tường, Vĩnh Sơn là xã duy nhất trong huyện có CLB Hán Nôm do các cụ cao niên trong xã thành lập.
Các cụ trong CLB Hán Nôm đang chuẩn bị nội dung các chữ và câu đối
Vào những ngày đầu tháng Chạp, khi những luống cày trên cánh đồng bắt đầu khô rốm và ngả màu, khi vài ruộng ngô đông cuối vụ đã héo rũ và đang run rẩy trước những cơn gió bấc,…chúng tôi đã đến thăm các cụ cao niên trong Câu lạc bộ Hán Nôm (CLBHN) xã Vĩnh Sơn. Tại căn phòng cũ nhưng khá rộng của Trung tâm học tập cộng đồng xã Vĩnh Sơn, các cụ đang bận rộn với công việc tưởng như bình thường, song lại mang ý nghĩa rất lớn lao, ở đó các cụ đang cùng nhau chọn lựa, thống nhất các chữ, các câu đối tết truyền thống; chuẩn bị nghiên, bút lông, mực Tầu, giấy đỏ; phân công nhiệm vụ cụ thể để tổ chức việc cho chữ đầu xuân. Thực ra, việc khôi phục nét đẹp tao nhã này đã được các cụ trong CLBHN xã Vĩnh Sơn tổ chức tại sân đình. Kinh nghiệm ít nhiều đã có, nhưng năm nào cũng vậy, cứ đến đầu tháng Chạp, các cụ lại tất bật với công tác chuẩn bị. Ngoài thể hiện tính cẩn thận, chu đáo trong công việc thì đó còn là thời khắc rất ý nghĩa để các cụ tìm về và được sống trong hương vị tết cổ truyền xưa với thú chơi tao nhã xin chữ và cho chữ - một nét văn hóa đẹp không thể thiếu trong những ngày tết cổ truyền của ông cha ta ngày xưa.
Theo lời kể của các hội viên trong CLBHN xã Vĩnh Sơn thì: Ngày xưa, cứ mỗi độ tết đến, xuân về, người dân Việt từ kẻ chợ đến làng quê, ngoài việc chuẩn bị thực phẩm cho 3 ngày tết với quan niệm “No ba ngày tết, ấm ba tháng hè” còn chú ý bày biện ban thờ, dọn dẹp nhà cửa, treo các bức tranh, câu đối, chữ Nho để cầu mong một năm mới tốt lành, thịnh vượng, khang thái. Chính vì vậy, cứ từ Tết ông Công, ông Táo (23 tháng Chạp) trở đi; khi người dân bắt đầu đi sắm tết thì những người có tài viết chữ Nho đẹp lại tất bật với công việc viết chữ, cho chữ, viết câu đối. Cái hay của phong tục xin chữ và cho chữ đó là cả người cho và người xin chữ đều rất quý chữ, trân trọng chữ và kính chữ. Bởi thế, khi được xin chữ, các thầy Đồ sử dụng bút lông viết tặng người xin chữ bằng tất cả cái tâm, cái đức, cái tài của mình qua từng nét chữ. Còn nội dung của chữ thì tùy theo ước nguyện của người xin. Người xin chữ, ngoài việc “Tấm tắc ngợi khen tài” của cụ Đồ thì cũng muốn trả tiền cho người viết để cảm tạ, nhưng đấy không phải là chuyện mua - bán chữ. Cũng có khi, người xin chữ tự mua giấy đỏ đến nhà thầy Đồ nhờ viết chữ và cảm tạ thầy Đồ bằng dăm ba quả cau hay nải chuối, trái bưởi hái tại vườn nhà. Chẳng thế, dân gian đến nay vẫn lưu truyền câu chuyện về cụ Nguyễn Khuyến khi viết câu đối tết. Năm ấy, có một cụ bà đến gặp Tam Nguyên Yên Đổ Nguyễn Khuyến để xin câu đối thờ chồng, cụ nói “Năm hết tết đến, con kiếm được cơi giầu (*) đem biếu cụ, xin cụ đôi câu đối để thờ ông nhà con”. Bấy giờ, cụ Nguyễn Khuyến cười và bảo rằng: bà vừa đọc câu đối đó thôi, đưa giấy hồng ra đây, tôi viết hộ. Thế rồi, cụ Nguyễn Khuyến chỉ sửa câu nói của bà lão thành câu đối, đó là:
“Kiếm một cơi giầu (**) đem cúng cụ
Xin đôi câu đối để thờ ông”
Cụ Phùng Tuyết Thanh đang luyện chữ ở sân đình
Qua câu chuyện của các cụ trong CLBHN xã Vĩnh Sơn, chúng ta thấy, phong tục cho chữ và xin chữ đầu xuân của các cụ ta ngày xưa không chỉ là một nét đẹp tao nhã mang ý nghĩa nhân văn, triết học và tâm linh sâu sắc mà còn minh chứng sinh động về truyền thống hiếu học, trọng chữ nghĩa của nhân dân ta. Vì vậy, phong tục xin chữ đầu năm từ lâu đã trở thành nét văn hóa đẹp không thể thiếu trong những ngày Tết cổ truyền.
Ngày nay, mặc dù điều kiện kinh tế khá giả, đủ đầy hơn, nhưng khi nhắc đến tết cổ truyền xưa, chắc nhiều người vẫn còn cảm nhận được hương vị của nó qua câu đối: “Thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ/ Cây nêu, tràng pháo, bánh chưng xanh”. Các loại thực phẩm bây giơ như: Bánh chưng xanh, thịt mỡ, dưa hành trong ngày tết thì nhà nào chẳng có, thậm chí, dưa hành còn được làm từ sớm để ăn trước tết chứ đâu có như ngày xưa khó khăn, bố mẹ làm dưa hành phải cất kỹ, đợi đến khi đụng lợn cúng tất niên mới đem ra ăn. Mặc dù tết cổ truyền thời nay đủ đầy, phong phú về nguồn thực phẩm, song vẫn thiếu một cái gì đấy và chưa thật sự trọn vị tết. Phải chăng, cái vị thiếu ấy chính là sự vắng bóng của câu đối, của thú chơi chữ ngày xuân, của hình ảnh ông Đồ “Bày giấy tầu, mực đỏ/ Bên phố đông người qua”.
Chính sự mai một, thiếu vắng của phong tục xin chữ và cho chữ đầu năm như hiện nay đã trở thành nỗi niềm trăn trở, nuối tiếc, hoài niệm của nhiều người dân Việt, nhất là các cụ cao niên mà thời niên thiếu của mình đã được tận hưởng hương vị tết xưa. Cùng trong tâm trạng nuối tiếc ấy, lại sẵn lòng đam mê chữ Hán Nôm là cơ sở rất quan trọng để một số cụ cao niên xã Vĩnh Sơn đi đến thành lập CLBHN. Tuy mới thành lập được 5 năm với gần 20 thành viên là những cụ ông đều ở cái tuổi “xưa nay hiếm”, nhưng các cụ đã có những ý tưởng, việc làm rất ý nghĩa và đáng trân trọng. Đó là, ngoài việc mở lớp dạy Hán Ngữ miễn phí cho bất cứ ai có nhu cầu học vào thứ năm hằng tuần tại Trung tâm học tập cộng đồng của xã Vĩnh Sơn, các cụ dốc tâm huyết của mình để khôi phục lại phong tục cho chữ, viết câu đối vào dịp tết Nguyên Đán. Việc làm của các cụ đã nhận được sự hưởng ứng của đông đảo nhân dân. Bởi lẽ, khi các cụ tổ chức viết chữ, cho chữ ngoài sân đình vào những ngày giáp tết, người xin chữ đâu chỉ có các cụ cao tuổi, tầng lớp trung niên mà còn có rất nhiều cháu học sinh, sinh viên của xã cũng đến xin các cụ chữ với một thái độ kính trọng để cầu mong một năm mới như ý nguyện. Thế mới biết, nét đẹp văn hóa truyền thống mà cha ông ta tự bao đời nay đã sáng tạo nên có sức sống thật mãnh liệt, tựa như một “mạch ngầm” chảy miết cùng thời gian, ăn sâu trong tiềm thức của mỗi người dân Việt và được nhân dân gìn giữ, lưu truyền.
Các cháu học sinh chăm chú theo dõi từng nét bút của cụ Đồ tại đình Vĩnh Sơn
Cụ Phạm Văn Thúc - Phó Giám đốc Trung tâm học tập cộng đồng xã chia sẻ: Để tổ chức khôi phục phong tục cho chữ sao cho gần nhất với nguyên bản của các cụ ngày xưa, chúng tôi phải tìm hiểu rất kỹ qua tham khảo trực tiếp các cụ cao niên đã từng được chứng kiến, qua các cụ được học chữ Hán của nền giáo dục Nho học cũ, qua các tài liệu cổ,… Chính vì lẽ đó, ngoài việc chuẩn bị kỹ lưỡng các điều kiện cơ sở vật chất như: Giấy bản đỏ, mực tàu, bút lông, nghiên,… thì trang phục của các cụ được cho chữ cũng phải đúng nguyên bản là quần áo the, khăn xếp với mục đích chính là đưa nét đẹp xưa dần trở lại vào mỗi dịp tết đến, xuân về.
Nội dung chữ và câu đối mà người dân xin các cụ cũng rất đa dạng, tùy thuộc vào lứa tuổi và ước nguyện của mỗi người trong năm mới. Là một trong những hội viên có chữ viết đẹp, cụ Hạ Văn Gia cho biết: Những chữ được mọi người thích và xin nhiều đó là: “Tâm”(心), “Đức” (德), “Phúc” (福), “Lộc“ (祿), “Thọ” (寿), “Khang” (康), “Thịnh” (盛), “Nhẫn” (忍), Thành (成),… Còn câu đối được các cụ chúng tôi tâm đắc, chọn viết và được nhiều người thích vẫn là câu:
天 添 歲 月 人 添 壽
春 滿 乾 坤 福 滿 堂
Có nghĩa là:
“Thiên thiêm tuế nguyệt nhân thiêm thọ
Xuân mãn kiền khôn phúc mãn đường”
Dịch lời:
“Trời thêm ngày tháng người thêm thọ
Xuân rạng non sông phúc rạng nhà”
Cụ Hạ Văn Gia miệt mài luyện chữ để chuẩn bị cho chữ đầu xuân Bính Thân
Vào những ngày giáp tết, người dân, nhất là các cháu học sinh rất háo hức trở về ngôi đình làng cổ kính, thâm nghiêm để xem các cụ Đồ viết chữ và xin chữ. Đây chính là nguồn động viên, cổ vũ tinh thần rất lớn để các cụ thả sức đem tâm huyết, tài năng của mình gửi vào từng nét chữ. Vì thế, những nét phẩy, nét mác, nét ngang,... của các cụ càng trở nên mềm mại, sắc nét hơn chẳng khác gì “phượng múa, rồng bay” trên nền giấy đỏ.
Như vậy, phong tục cho chữ và xin chữ đầu năm là nét văn hóa đẹp đã có từ xưa. Trải qua bao thăng trầm, biến thiên của lịch sử, đến nay, nét văn hóa ấy vẫn còn giữ nguyên giá trị, có sức sống lâu bền trong tâm thức của mỗi người dân Việt, được nhân dân ta trân trọng, gìn giữ. Việc khôi phục phong tục cho chữ đầu năm của các cụ trong CLBHN xã Vĩnh Sơn chính là một minh chứng sinh động. Bằng cái tâm, cái đức cao cả của mình, các cụ đã điểm tô cho mùa xuân mới đang về bằng một nét đẹp xưa; làm cho mùa xuân mới ở chốn quê vốn thanh bình, yên ả trở nên trọn vị và tròn đầy hơn.
ST