Tam Đảo không chỉ được nhiều người trong và ngoài nước biết đến bởi sự hấp dẫn của khu du lịch Tam Đảo và Di tích quốc gia đặc biệt di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh Tây Thiên - Tam Đảo mà còn biết đến bởi giá trị đa dạng sinh học và được đánh giá là một trong những khu vực có đa dạng sinh học cao nhất nước với nhiều loài động, thực vật quý hiếm không chỉ riêng của Tam Đảo mà còn là của Việt Nam và quốc tế.
Vườn Quốc gia Tam Đảo trải dài từ 21o 21' đến 21o 42' vĩ độ Bắc và 105o 23' đến 105o 44' kinh Đông, nằm trên địa phận 3 tỉnh: Vĩnh Phúc, Thái Nguyên và Tuyên Quang với tổng diện tích 34.995ha. Đây là một dãy núi lớn dài 80 km rộng 10 - 15 km chạy dài theo hướng tây bắc đông nam. Với hơn 20 đỉnh cao trên 1000 m do vậy địa hình nơi đây có đặc điểm là đỉnh nhọn, sườn rất dốc, độ chia cắt sâu, dày bởi nhiều dông phụ, gần như vuông góc với dông chính tạo nên kiểu địa hình phức tạp và hiểm trở do vậy kết hợp với các yếu tố khác như khí hậu, thủy văn…vv đã tạo nên cho hệ thực, động vật Tam đảo vô cùng phong phú và đa dạng dạng cũng như đa dạng về các hệ sinh thái. Ngoài tính đa dạng sinh học cao, Vườn quốc gia Tam Đảo còn giữ vai trò điều hoà khí hậu, điều tiết nguồn nước, bảo vệ môi trường sống cho một phần đồng bằng Bắc bộ trong đó có Thủ đô Hà Nội.
Hệ động vật Vườn quốc gia Tam Đảo có 1.299 loài, thuộc 161 họ của 39 bộ trong 5 lớp động vật, trong đó 64 loài quí hiếm có giá trị cho khoa học cần bảo tồn, 39 loài đặc hữu. Hệ thực vật VQG Tam Đảo hiện thống kê được 1.247 loài thuộc 645 chi trong 169 họ của 6 ngành thực vật, trong số đó có 58 loài mang nguồn gen quí hiếm 68 loài đặc hữu đang bị đe dọa được ghi trong sách đỏ Việt Nam và thế giới cần được bảo vệ như: Hoàng thảo Tam Đảo,Trà hoa đài, Trà hoa vàng Tam Đảo, Hoa tiên, Chuỳ hoa leo, Trọng lâu kim tiền và nhiều loài khác.
Các cá thể gấu cứu hộ đang được nuôi dưỡng tại - Trung tâm cứu hộ gấu Tam Đảo
Kể từ khi được thành lập đến nay, công tác bảo tồn đa dạng sinh học và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên luôn là nhiệm vụ trọng tâm hàng đầu của Vườn quốc gia Tam Đảo. Điều đó được thể hiện là không chỉ lực lượng kiểm lâm chiếm gần hai phần ba quân số của Vườn, trực tiếp làm công tác tuần tra, bảo vệ mà còn có lực lượng cán bộ khoa học cũng nghiên cứu, đề xuất tìm ra các giải pháp bảo tồn cũng như các nguồn kinh phí đầu tư cho hoạt động bảo tồn luôn được Vườn chú trọng ưu tiên cùng với các tổ chức trong và ngoài nước quan tâm giúp đỡ thông qua các dự án bảo tồn đa dạng sinh học. Chủ động tổ chức và phối hợp với chính quyền địa phương, các sở, ban, ngành có liên quan, dự án của các tổ chức quốc tế và trong nước thực hiện nhiều cuộc tuyên truyền, tập huấn nâng cao nhận thức của cộng đồng dân cư sống ven địa bàn quản lý của Vườn quốc gia, về các văn bản pháp quy của Nhà nước, phổ biến pháp luật và thi hành pháp luật về quản lý, bảo vệ rừng.
Đến nay, Vườn quốc gia Tam Đảo đã xây dựng được 17 trạm quản lý bảo vệ rừng và thường xuyên tập huấn nâng cao trình độ, trách nhiệm cho lực lượng kiểm lâm để hoàn thành tốt công tác quản lý, bảo vệ rừng. Đã giao khoán 10.000 ha rừng cho gần 120 hộ gia đình và cá nhân, tập trung vào các hộ gia đình sinh sống ở gần Vườn quốc gia để quản lý, bảo vệ rừng thường xuyên. Đã xây dựng hệ thống chòi canh lửa và đường tuần tra bảo vệ rừng trên phạm vi toàn Vườn quốc gia. Công tác trồng và phục hồi rừng luôn được chú trọng. Từ năm 2011 đến 2015 Vườn quốc gia tam Đảo đã phục hồi và nuôi tái sinh tự nhiên là 500 ha, diện tích trồng rừng mới 521 ha.
Lực lượng kiểm lâm - Vườn quốc gia Tam Đảo tuần tra, bảo vệ rừng
Cùng với việc liên kết chống xâm hại vườn quốc gia, trong thời gian qua VQG Tam Đảo đã hợp tác triển khai 3 đề tài nghiên cứu khoa học: Phục hồi rừng; Nghiên cứu bảo tồn một số loài thực vật đặc hữu, quí hiếm; Nghiên cứu các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững một số loài cây thuốc quí hiếm, nguy cấp tại đây. Trong những năm gần đây Vườn quốc gia Tam Đảo còn hợp tác với Tổ chức động vật châu Á thành lập trung tâm cứu hộ gấu Tam Đảo bắt đầu hoạt động từ năm 2007 đến nay đã cứu hộ được 119 cá thể gấu; Phối hợp với Trung tâm Giáo dục thiên nhiên tổ chức Chương trình nâng cao nhận thức cho cộng đồng dân cư vùng đệm và học sinh về bảo tồn Đa dạng sinh học và bảo vệ tài nguyên rừng và kỹ năng giáo dục môi trường cho các khu bảo tồn ở Việt Nam. Đặc biệt, Vườn quốc gia Tam Đảo đã gắn kết các đơn vị trực thuộc VACNE tổ chức các hoạt động cho các tình nguyện viên thế giới thực hiện giáo dục môi trường và các hoạt động du lịch sinh thái tại Vườn quốc gia Tam Đảo. Bên cạnh các hoạt động trên, đơn vị thường xuyên tổ chức điều tra theo dõi tình hình sâu bệnh hại và mời các cơ quan chuyên môn tư vấn công tác phòng trừ sâu bệnh hại. Từ năm 2010 đến nay, không có dịch sâu bệnh hại ở VQG Tam Đảo.
Bên cạnh các kết quả đạt được, thời gian qua, công tác bảo tồn đa dạng sinh sinh học ở Vườn quốc gia Tam Đảo còn gặp không ít khó khăn, thách thức như: Tình hình ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu trên thế giới ngày một gia tăng nhanh chóng gây ảnh hưởng rất lớn đến công tác bảo tồn đa dạng sinh học. (gia tăng cháy rừng, mưa lũ, khô hạn kéo dài) … Trình độ hiểu biết của cộng đồng về bảo tồn đa dạng sinh học còn hạn chế. Tác động của đói nghèo, phong tục tập quán lạc hậu, đặc biệt là dân tộc thiểu số, thiếu việc làm. Các lợi ích trực tiếp mang lại cho người dân từ Vườn quốc gia và các dự án chưa dõ nét, thường xuyên. Tác động của du lịch và sự thiếu kết hợp quản lý, phát triển du lịch giữa các bên. Từ năm 2010 đến nay, đã bắt giữ, xử lý 85 vụ vi phạm lâm luật; tuy nhiên các vụ vi phạm giảm 10% so với trước đây.
Về định hướng bảo tồn đa dạng sinh học ở Vườn quốc gia Tam Đảo trong thời gian tới, ông Nguyễn Minh Tuấn, Phó Giám đốc Vườn quốc gia Tam Đảo cho biết: Vườn sẽ tiếp tục củng cố hệ thống rừng hiện có theo hướng nâng cao chất lượng, giá trị đa dạng sinh học, đảm bảo đạt chỉ tiêu chất lượng của rừng. Kiểm kê, lưu giữ và bảo tồn các nguồn gen (vật nuôi, cây trồng, vi sinh vật) bản địa, nguy cấp, quý, hiếm, bảo đảm các nguồn gen bản địa, quý, hiếm không bị suy giảm và xói mòn. Triển khai đầy đủ các hoạt động dịch vụ môi trường rừng, bao gồm cả thị trường các bon; Nghiên cứu xây dựng giải pháp công nghệ phục vụ theo dõi, giám sát tài nguyên và môi trường rừng, tiềm năng dịch vụ môi trường rừng. Nâng cao năng lực giáo dục môi trường, bảo tồn đa dạng sinh học gắn với phát triển dịch vụ du lịch sinh thái bền vững.
Với việc triển trai đồng bộ các giải pháp tin tưởng rằng, Vườn quốc gia Tam Đảo sẽ là nơi bảo tồn đa dạng sinh học, không chỉ của Việt Nam và thế giới./.
Bài, ảnh: Nguyễn Toàn