Ngày nay, quần thể Di tích lịch sử Đền Hùng gồm 3 khu vực chính. Tổ hợp đền thờ các Vua Hùng trên núi Nghĩa Lĩnh với nhiều công trình kiến trúc: cổng đền, đền Hạ, Tam quan và chùa Thiên Quang, đền Trung, đền Thượng, lăng Hùng Vương, cột đá thề, đền Giếng. Đền thờ Tổ mẫu Âu Cơ tọa lạc trên đỉnh núi Vặn, cách đỉnh Nghĩa Lĩnh khoảng 1km. Đền thờ Quốc Tổ Lạc Long Quân được xây dựng tại núi Sim.
Tọa lạc ngay cạnh đền Hạ trên núi Nghĩa Lĩnh là chùa Thiên Quang được khởi dựng vào thời nhà Trần với tên gọi Viễn Sơn cổ tự. Đến thế kỷ XV, chùa được xây dựng lại, đổi tên là Thiên Quang thiền tự. Đến đời vua Tự Đức triều Nguyễn, chùa được đại trùng tu quy mô với kiến trúc kiểu nội công ngoại quốc. Ngày nay, ấn tượng nhất tại đây chính là Tam quan ngự phía trước chùa, với nguyên vẹn những kiến trúc cổ của thế kỷ XVII. Tam quan có hai tầng mái được nâng đỡ bởi bốn vì kèo cột kiểu chồng rường kết hợp với kẻ bẩy chạm nổi hoa văn hình mây lửa, đao mác và những chùm mây xoắn mang phong cách mỹ thuật thời Hậu Lê. Các đầu rui dưới mái tàu đều được đóng đinh đồng hoa. Hai đầu đốc của tam quan xây tường gạch kiểu cánh phong đồng trụ vươn ra trước bốn cột trụ hình vuông trang trí quả găng lồng đèn. Gian giữa tam quan có bốn cột cao vút lên tạo thành gác chuông nâng bổng bốn mái cong. Hai đốc lịa gỗ được lắp đặt hai phía trước và sau, tạo tác những song tròn. Ở góc ngoài gác chuông có hình những mặt nạ gỗ "ba tay vượn". Trong góc mái lợp ngói mũi hài, hai đầu đốc phía ngoài đắp nổi hình hổ phù ngậm chữ Thọ, bờ nóc đắp lưỡng long chầu nguyệt. Trong tam quan treo quả chuông được đúc vào thế kỷ XVIII.
Chùa chính hiện nay có kiến trúc kiểu chữ công gồm ba tòa: Tiền đường 5 gian, Tam bảo 3 gian và thượng điện 3 gian. Các tòa được làm theo kiểu cột trụ, quá giang gối đầu vào cột, kèo suốt cài nóc. Phía ngoài có hành lang xây xung quanh với 46 cột gỗ. Mái chùa lợp ngói mũi hài có đầu đao cong, đầu kìm chạm khắc lá đề, bờ nóc đắp hình lưỡng long chầu nguyệt.
Chùa Thiên Quang trên núi Nghĩa Lĩnh - Ảnh: CK
Trong chùa Thiên Quang hiện còn lưu giữ được nhiều pho tượng giá trị như: Bộ Tam thế, Tòa Cửu Long, Hộ pháp… có niên đại vào thời Nguyễn, cùng nhiều bức đại tự cổ. Trước sân chùa có hai tháp sư hình trụ đều cao bốn tầng, xung quanh có các cửa vòm nhỏ, trên nóc đắp hình hoa sen, lòng tháp xây rỗng. Trong mỗi tháp đặt bia đá ghi về các vị Hòa thượng đã tu hành và viên tịch tại đây. Đặc biệt, trước sân chùa có cây vạn tuế cổ thụ vô cùng độc đáo, vì có tới 3 ngọn, tuổi gần 800 năm. Ngày 19-9-1954, sau khi chiến thắng thực dân Pháp, Chủ tịch Hồ Chí Minh về thăm đền Hùng, Người đã ngồi dưới gốc cây vạn tuế này nghe đồng chí Chính ủy Đại đoàn quân Tiên Phong và các đồng chí ở Quân ủy Trung ương báo cáo về kế hoạch đưa bộ đội về tiếp quản thủ đô Hà Nội.
ST