Đền Ngự Dội nằm ở thôn Duy Bình, xã Vĩnh Ninh, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc trên bãi bồi sông Hồng, mặt quay về hướng núi Ba Vì hay còn gọi là núi Tản thuộc huyện Ba Vì, ngoại thành Hà Nội - Nơi ngự trị của Đức Tản Viên Sơn thánh, vị thần tối linh trong “Tứ bất tử” của tín ngưỡng dân gian Việt Nam từ xa xưa. Đền được xây dựng từ năm 603 trên cánh bãi La Phiên xưa, nay là xã Vĩnh Ninh, huyện Vĩnh Tường thờ Tam vị Đại vương là Tản Viên Sơn Thánh, Cao Sơn Đại Vương và Quý Minh Đại Vương.
Nhân dân nô nức trẩy hội
Lễ hội đền Ngự Dội được diễn ra vào các ngày 14, 15 tháng Giêng hàng năm, trong đó chính hội vào các năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu, là một trong những lễ hội cổ truyền tiêu biểu của tỉnh Vĩnh Phúc còn lưu giữ được các nghi thức, nghi lễ gắn liền với sinh hoạt, tín ngưỡng của cư dân nông nghiệp. Lễ hội được hình thành trên cơ sở huyền thoại về Tản Viên Sơn Thánh.
Tương truyền Đức Tản viên Sơn Thánh cùng đại binh sau khi đánh thắng giặc Thục trên đường về Đông Cung (đền Và - Thị xã Sơn Tây - Hà Nội) khi đi qua vùng đất thôn Duy Bình, xã Vĩnh Ninh, huyện Vĩnh Tường, Vĩnh Phúc (Trang La Phiên xưa) đến bờ sông Hồng bèn lệnh cho binh sĩ nghỉ chân, còn Ngài ra bờ sông tắm gội. Đến bờ sông thấy hai cô thôn nữ đang cắt cỏ ngoài bãi bồi, Ngài liền truyền hai thôn nữ này xuống sông múc nước để tẩy bụi trường chinh. Vâng mệnh Ngài, nhưng cả hai thôn nữ ấy vô cùng lo sợ vì họ chỉ có đôi sọt tre đựng cỏ làm sao đựng được nước. Biết vậy, Đức Ngài truyền: “Cứ vợi nước đi, khắc được nước”. Thật lạ lùng, đôi sọt tre dân dã ấy lại gánh được nước sông không trào ra một giọt; khi ấy họ mới biết đó chính là Thánh Tản Viên. Họ vội về làng thuật lại cho mọi người nghe, dân làng vội vã mổ lợn, sửa soạn lễ vật để mời Ngài. Vì phải kịp giờ lên đường, Đức Ngài cho phép dân làng dâng lễ sống để kịp giờ quân trẩy (Ngày đó vào chính ngày rằm tháng Giêng).
Nghi lễ quan trọng là lễ Mộc dục (Lễ tắm tượng thần hay thần vị) và lễ Tiến đốn tại đền Ngự Dội được tiến hành 3 năm một lần vào các năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu; các năm còn lại cứ vào giờ Mùi (13h đến 15h) ngày 14 tháng Giêng hàng năm, từ đền Ngự Dội, nhân dân rước kiệu ra sông để thu thuỷ. Theo lời của người dân địa phương: Bất luận thời tiết thế nào, giờ Mão, sáng rằm tháng Giêng của những năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu bao giờ cũng có một đợt gió mạnh từ non Tản thổi thẳng vào cửa đền Ngự Dội. Và ngày rằm tháng Giêng của năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu, nhân dân thập phương nô nức về đền Ngự Dội để cử hành lễ Mộc dục và lễ Tiến đốn. Lễ Tiến đốn bằng một con lợn sống, được mổ sạch sẽ, để lại một chòm lông gáy, mỡ chài phủ kín và cơi trầu không quết vôi (truyền thống này lý giải cho việc vội vàng sửa soạn lễ vật nên còn có những khiếm khuyết) để dâng lên Đức Ngài.
Trải qua những năm chiến tranh tàn phá, năm 1989 đền Ngự Dội được xây dựng lại với 3 gian hậu cung; rồi xây thêm nhà đại bái, cổng phụ vào đền, tường bao quanh, cổng Tam quan có chạm nổi voi chầu và rước tượng Thánh vào đền... Cửa đền hướng ra sông Hồng thẳng về núi Tản Viên. Cho đến nay, tuy không còn vẻ cổ kính và chưa thật khang trang, nhưng Đền Ngự Dội vẫn luôn toát lên sự tôn nghiêm, thành kính. Và dù là truyền thuyết, song đền Ngự Dội luôn là biểu tượng thiêng liêng, niềm tự hào của người dân Vĩnh Ninh về đức Thánh Tản Viên. Hàng năm, không chỉ người dân địa phương, mà du khách ở mọi nơi đều về đây trẩy hội, cầu an tưng bừng náo nhiệt. Những năm gần đây, không chỉ chờ đến ngày rằm tháng Giêng, mà ngay từ Tết người dân các nơi đã đến lễ đền này.
Hiện đền Ngự Dội, xã Vĩnh Ninh đang nằm trong quy hoạch tu bổ và tôn tạo nhằm khôi phục, bảo tồn và phát huy một trong những lễ hội truyền thống đặc sắc, là di sản văn hóa phi vật thể của tỉnh Vĩnh Phúc.
ST