Khi những cánh hoa mai, hoa đào hé nở báo hiệu một mùa Xuân mới đang về cũng là lúc đồng bào các dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh nhộn nhịp chuẩn bị đón Tết cổ truyền với những phong tục, nét đẹp văn hóa độc đáo.
Theo chân cán bộ dân tộc, về xã Đạo Trù, huyện Tam Đảo - nơi có gần 90% dân số là người dân tộc Sán Dìu những ngày giáp Tết, đi trên con đường trải bê tông bóng láng, ngắm nhìn những ngôi nhà xây kiên cố nằm xen kẽ vườn cây ăn trái trĩu quả, chúng tôi mừng thầm trước sự đổi thay ở nơi này và thật sự ấn tượng hơn khi được biết, người dân tộc Sán Dìu dù sống trong thời kinh tế thị trường, hội nhập và phát triển nhưng vẫn duy trì, lưu giữ được những nét văn hóa, phong tục Tết rất riêng của dân tộc mình.
Đôi tay cẩn trọng vuốt lại từng tờ giấy đỏ, ông Lý Đức Chân, thôn Tiên Long, xã Đạo Trù kể: Trong một năm, người Sán Dìu chúng tôi có đến 5 cái Tết: Nguyên đán, thanh minh, đoan ngọ, lễ báo hiếu và vào đông, trong đó, Tết nguyên đán được gọi là Tết cả, bởi đây là cái Tết đầu tiên và cũng là cái Tết lớn nhất trong năm. Để đón năm mới, từ chiều 30 Tết, theo thường lệ, chủ nhà người Sán Dìu sẽ mang những tờ giấy đỏ mua ở chợ về cắt nhỏ rồi đem dán lên bàn thờ tổ tiên, trước cửa, cổng ra vào, cây cối xung quanh, chuồng trại, vật nuôi hay các dụng cụ lao động sản xuất…Nghi thức này người Sán Dìu gọi là kết thúc năm cũ báo hiệu năm mới đến với nhiều điều may mắn, tốt đẹp. Tuy nhiên, với những gia đình có tang thì giấy dán sẽ là màu xanh hoặc màu trắng.
Dán giấy đỏ đón năm mới với mong ước mọi điều tốt lành sẽ đến với mỗi gia đình là nét đẹp truyền thống bao đời của người Sán Dìu
Đúng giao thừa, khi có 3 hồi trống của già làng hay trưởng thôn, mọi nhà không được gây ra tiếng ồn xung quanh, vì theo quan niệm của người Sán Dìu, thời khắc này dành riêng cho đất trời, thiên nhiên, vạn vật cây cối đâm chồi nảy lộc và con người thảnh thơi đón chào năm mới. Mâm cúng trong đêm giao thừa, người Sán Dìu chuẩn bị một mâm chay. Đồ chay là chè được nấu từ gạo nếp với mật loãng hoặc đường mía. Trong khi cúng, khác với người Kinh chỉ thắp 3 nén hương lên bàn thờ, người Sán Dìu thắp 5 nén hương thể hiện “thịnh, suy, bĩ, thái, thịnh”, nghĩa là khấn tổ tiên phù hộ, độ trì cho gia đình thịnh vượng, bình yên trong năm mới.
Tục xông nhà của người Sán Dìu cũng khá đặc sắc, họ không xem tuổi, xem ngày hay lựa chọn những người “hợp mệnh” để xông nhà. Với họ, xông nhà là việc tự nhiên chứ không nhờ cậy sắp đặt, có thể trẻ con hay người lớn đều được, miễn người đó là đàn ông, nếu trẻ con thì phải là bé trai – như vậy sẽ đem niềm may mắn đến cho gia chủ.
Vào sáng mùng 1 Tết, tất cả người Sán Dìu đều ăn chay, với những đứa trẻ còn đang đi học sẽ phải ăn 1 củ hành và cầm 1 cái que dài đi gõ vào các cây cối, chuồng trâu, bò, lợn gà...để mong có sự học hành tinh thông và mọi vật được sinh sôi nảy nở.
Còn một tục lệ nữa của người Sán Dìu là kiêng quét nhà trong 2 ngày đầu của năm mới, bởi theo người Sán Dìu làm như vậy để ruồi, muỗi không vào nhà suốt cả năm. Sáng sớm mùng 3 Tết, mọi nhà đều quét dọn nhà cửa, cho rác vào rổ, rá rồi thắp 1 nén hương, kèm theo 1 đồng bánh chưng trước khi đem đổ bỏ, làm như vậy, để tống đuổi những vận khí đen đủi, mong một năm mới bình an, hạnh phúc. Tết của người Sán Dìu được kéo dài đến hết ngày mùng 6 tháng Giêng.
Đặc biệt, những ngày Tết của người Sán Dìu ở Đạo Trù còn có tục giữ lửa. Ông Chân cho biết thêm, vào đêm giao thừa, người con dâu trong gia đình phải chuẩn bị một cây củi thật to, chắc mang vào bếp. Củi này sẽ được đun và giữ than hồng kéo dài qua giao thừa đến sớm mùng 1 Tết. Tục lệ này thể hiện ước muốn của người Sán Dìu là giữ lửa đỏ, cầu mong mọi điều may mắn và hạnh phúc nối tiếp từ năm này sang năm khác.
Vào những ngày Tết, món ăn tinh thần không thể thiếu của người Sán Dìu là hát Soọng cô. Trong những bộ váy áo mới, những chàng trai, cô gái Sán Dìu lại tình tứ trao nhau những làn điệu mang hơi thở của mùa xuân, của tình yêu thương con người, tình yêu cuộc sống và phảng phất âm hưởng núi rừng. Trong màn hát đối đáp Soọng cô, nam nữ phải cách xa nhau 2 mét và không được ngồi, đứng gần nhau. Khi hát, bên nào thua phải xin hát đối lại trong lần hát đối sau. Chính vì vậy, cuộc hát Soọng cô có khi kéo dài suốt đêm đến sáng.
Theo ông Lam Xuân Tiến, Phó Chủ tịch UBND xã Đạo Trù, nhiều phong tục, tập quán của người Sán Dìu ở Đạo Trù giờ đã được thay đổi để tránh rườm rà, lãng phí. Tuy nhiên những phong tục trong ngày Tết nguyên đán vẫn được giữ nguyên bởi nó mang đậm bản sắc văn hóa của người Sán Dìu, đồng thời, thể hiện nét đẹp, sự đặc sắc, phong phú về văn hóa trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam. Để tiếp tục bảo tồn và phát huy nét đẹp văn hóa nói chung và phong tục Tết đẹp nói riêng của đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn, UBND xã đã tích cực tuyên truyền, giáo dục, giữ gìn những bản sắc văn hóa cho nhân dân, nhất là thế hệ trẻ thông qua các buổi tập huấn, hội nghị, giao lưu văn hóa, văn nghệ và thể dục thể thao. Cùng với đó, xã thành lập 13 câu lạc bộ hát Soọng cô, điển hình là câu lạc bộ Vĩnh Thành, câu lạc bộ Phân Lân Hạ và câu lạc bộ Chợ Tình với 15 người thường xuyên tham gia hát soọng cô tại lễ hội Tây Thiên hằng năm và giao lưu với câu lạc bộ Soọng cô ở các tỉnh.
Nếu như người Sán Dìu sống chủ yếu ở Tam Đảo thì người Cao Lan sống tập trung ở huyện sông Lô. Ngoài những lễ thức và phong tục, tập quán chung của văn hóa Việt Nam, Tết nguyên đán của người Cao Lan còn có nhiều nét riêng biệt, tạo thành một không gian văn hóa đặc sắc không bị pha lẫn với bất cứ dân tộc nào, trong đó phải kể đến ẩm thực độc đáo trong mâm cỗ Tết và làn điệu sình ca.
Ông Đào Văn Lin, người có uy tín trong thôn Đồng Dạ, xã Quang Yên, Sông Lô cho biết: Người Cao Lan chuẩn bị đón Tết rất chu đáo, bởi sau một năm lao động vất vả, cần mẫn, đây là dịp để họ nghỉ ngơi, vui chơi, thăm hỏi và chúc tụng nhau những điều tốt lành. Thời gian ăn Tết của người Cao Lan kéo dài từ ngày 25 tháng Chạp đến hết rằm tháng Giêng âm lịch.Vào những ngày này, các thành viên trong gia đình đều tất bật chuẩn bị cho mâm cơm cúng tổ tiên. Người Cao Lan quan niệm "trần sao âm vậy” nên gia đình có những thức gì trong mâm cơm ngày Tết thì phải dâng lên tổ tiên trước, hầu hết những thứ trong mâm cỗ cúng của người Cao Lan đều là những sản vật do gia đình tự làm ra.
Cũng như nhiều đồng bào dân tộc khác, một trong những món ăn không thể thiếu được của người Cao Lan chính là bánh chưng, nhưng bánh chưng của người Cao Lan lại là bánh chưng gù. Bánh cũng được làm từ gạo nếp loại đặc biệt, nhân đỗ xanh, thịt lợn ba chỉ, gói bằng lá dong và lạt giang rừng. Chính bởi hình dáng, biểu tượng cho sự cần cù, chịu thương, chịu khó của người phụ nữ Cao Lan đã tạo nên nét đặc sắc của chiếc bánh chưng gù. Khi gói bánh, những bàn tay khéo léo sẽ tạo ra chiếc “lưng gù” cho bánh, bánh đạt yêu cầu phải có “lưng gù” cân, rõ và đẹp. Không chỉ độc đáo ở hình dáng mà bánh chưng của người Cao Lan còn đậm đà vị ngọt thơm của gạo nếp nương, đỗ xanh và ngậy bùi của thịt lợn, quyện sánh trong sự giao hòa.
Bánh chưng gù là đặc sản không thể thiếu trong những ngày Tết Nguyên đán của người Cao Lan
Cùng với đó, món ăn đặc trưng trong ngày Tết không thể không nhắc đến của đồng bào Cao Lan là món bún. Do được làm hoàn toàn thủ công nên bún của người Cao Lan rất trắng, mềm mà dai. Bún được làm thủ công từ đôi bàn tay khéo léo của những người phụ nữ, với những công đoạn phức tạp, cầu kỳ. Để có được một mẻ bún ngon, trước tiên phải chọn được loại gạo làm bún phù hợp. Gạo càng khô, cứng thì bún càng dẻo. Gạo được rửa sạch và ngâm với nước giếng từ chục ngày đến nửa tháng. Trong quá trình ngâm cần thường xuyên thay nước để gạo không có mùi chua. Khi gạo đã đủ độ tơi thì vớt ra rửa sạch, để ráo, sau đó trộn với cơm nguội, giã nhuyễn. Công đoạn tiếp theo là ngà bột. Bột được ngà thật rền rồi đem vắt bằng một loại khuôn gỗ trên nồi nước sôi. Khi nào thấy bún trong nồi nổi lên thì dùng rổ vớt ra, rửa sạch với nước lạnh rồi cho vào rổ để ăn. Sợi bún truyền thống của người Cao Lan thường to hơn so với sợi bún thông thường. Bún có màu trắng trong, khi ăn vừa dẻo, vừa mềm, lại vừa dai.
Một món ăn cũng rất đặc trưng và gần gũi trong mâm cỗ Tết của người Cao Lan là món nộm chua rau chuối với các thịt gà hoặc thịt lợn. Cây chuối non sau khi bóc lớp bẹ già phía bên ngoài rồi tước bỏ sơ, dùng dao sắc thái mỏng lõi non phía trong thân chuối, ngâm trong nước muối để giảm bớt nhựa. Thịt lợn thăn hoặc phần thịt ức gà trần qua nước sôi, đem vào thái mỏng, trộn cùng với rau chuối, nước cốt chanh, muối, tiêu, đường, bột ngọt và tỏi giã dập điểm vài nhánh rau thơm cho món nộm thêm phần sinh động. Món nộm chua rau chuối đậm chất dân dã như tính cách của người dân quê nghèo, khiêm nhường khi nằm cạnh những món ngon khác, nhưng khiến thực khách nhớ mãi khi được thưởng thức.
Mâm cỗ Tết sau khi đã chuẩn bị đầy đủ, các loại bánh, bún, thịt lợn, cơm canh cùng với trầu nước, hương nhang được gia chủ bày lên ban thờ trịnh trọng, người chủ sự trong gia đình sẽ đứng ra làm lễ gia tiên. Gia chủ đọc bài văn khấn bằng ngôn ngữ của đồng bào Cao Lan, đại ý mời ông bà tổ tiên về ăn Tết và phù hộ độ trì cho con cháu một năm mới mạnh khỏe, hạnh phúc, làm ăn phát đạt và gặp nhiều may mắn... Khi hương đã tàn, mâm cỗ được hạ xuống, con cháu quây quần vui vẻ ngồi bên mâm cỗ, chia sẻ với nhau những câu chuyện cuộc sống. Với người Cao Lan, Tết nguyên đán không chỉ là dịp nghỉ ngơi mà còn để gắn kết các thành viên trong mỗi gia đình, dòng tộc và cả cộng đồng.
Ngày xuân với người Cao Lan không thể thiếu điệu hát sình ca. Người Cao Lan ở Quang Yên có nhiều câu lạc bộ dân ca, dân vũ để bảo tồn loại hình nghệ thuật độ đáo này. Ông Hoàng Giang Lâm, Chủ nhiệm câu lạc bộ Dân ca, dân vũ thôn Mới, xã Quang Yên cho biết: Với quan điểm, người biết nhiều dạy cho người biết ít và để có những tiết mục hay, thu hút đông đảo người dân tham gia, ngoài thời gian biểu luyện tập cố định 2 buổi/ tuần vào thứ 4 và thứ 6, tranh thủ những ngày nông nhàn hay cả khi đi làm đồng bà con đồng bào dân tộc Cao Lan cũng thường xuyên luyện tập, hát cho nhau nghe, qua đó tình yêu đối với mỗi câu hát Sình ca cũng vì thế mà được nhân lên. Hiện không chỉ riêng thôn Mới mà tại các thôn Đồng Dạ, Đồng Găng, Đồng Dong, hoạt động truyền dạy và gìn giữ làn điệu dân ca, dân vũ truyền thống cũng diễn ra ngày một mạnh mẽ, sôi nổi hơn.
Trong bước phát triển chung của xã Lãng Công, huyện Sông Lô, thôn Thành Công những năm qua đều có bước đổi thay, khởi sắc. Song mỗi dịp Tết đến xuân về, những giá trị văn hóa truyền thống của người Dao vẫn được lưu giữ, bảo tồn và phát huy. Có lẽ đó mới chính là cái “hồn” của dân tộc, là nền tảng vững chắc làm nên cốt cách, văn hóa riêng của người Dao nơi đây.
Ông Phùng Mạnh Hùng, Trưởng thôn, thành viên cộng đồng người Dao cho biết: Người Dao hiện chiếm trên 70% dân số của thôn với hơn 900 nhân khẩu. Những năm qua, nhờ sự cần cù, chịu khó của người dân, thôn Thành Công là 1 trong 10 thôn có ít hộ nghèo nhất, không có tệ nạn xã hội ma túy, cờ bạc, thu nhập trung bình đầu người đạt 28 triệu đồng/năm.
Phong tục ăn Tết của người Dao có những nét tương đồng với người Kinh. Ngày Tết cũng thường mổ lợn, thịt gà, làm cỗ thịnh soạn dâng cúng ông bà tổ tiên; mọi người cùng gạt bỏ hiềm khích, anh em họ hàng, bạn bè thăm hỏi, chúc tụng nhau những điều tốt đẹp. Tuy nhiên, phong tục đón Tết của người Dao cũng có những đặc trưng riêng không lẫn với các dân tộc khác.
Theo câu chuyện ông Hùng chia sẻ, đầu tiên là công tác chuẩn bị, đó là định ngày vào Tết rồi mời thầy cúng. Công đoạn này tưởng chừng rất đơn giản, nhưng lại phải chuẩn bị từ tháng 5 âm lịch, vì cả thôn có hơn 200 hộ gia đình song các thầy cúng chỉ có khoảng 20 người, trong khi mỗi gia đình làm lễ vào Tết cần phải có từ 1 đến 3 thầy cúng. Bởi vậy, các gia đình phải tranh thủ mời thầy sớm nhất thì sẽ chọn được ngày đẹp và sát ngày 30, nhà nào mời muộn phải chấp nhận vào Tết sớm, có khi phải cúng từ 19, 20 âm lịch. Đến tháng Chạp, sau buổi đi miếu chung của cả thôn, mỗi gia đình sẽ tổ chức lễ Tết theo lịch đã mời thầy từ trước. Lễ vật chính để cúng tổ tiên ngày Tết gồm một thủ lợn, 1 con gà, 20 chiếc bánh dày. Nội dung các bài cúng đều nhằm cầu sức khỏe, hạnh phúc, bình an cho con cháu trong gia đình.
Người Dao có tục kiêng kị từ lúc giao thừa đến hết ngày mùng 1 Tết không sát sinh, không giặt giũ, phụ nữ kiêng không đi ra khỏi nhà. Mọi thứ phải được chuẩn bị chu đáo từ chiều 30 Tết: Lấy nước để thắp hương tổ tiên trong suốt những ngày Tết; gói bánh chưng gù; chuẩn bị một con gà trống to để làm lễ. Trong những ngày Tết, nam giới nói chung, đi lần lượt từng nhà, bắt đầu từ nhà tổ để làm lễ với mong ước được ban nhiều phúc lộc, mạnh khỏe, may mắn. Do ảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo còn khá sâu đậm, nên nữ giới chỉ được đến nhà người khác khi đã có nam giới đến làm lễ. Ngày mùng 3 Tết, nam giới trong thôn tiếp tục đi miếu kính cáo với tổ tiên đã hết Tết, cầu khai xuân- khai loọng một năm mới nhiều thuận lợi, bình an.
Sau những ngày Tết vui vẻ, sum vầy, người Dao quay trở lại nhịp sống thường ngày với công việc còn dang dở trước Tết hay bắt đầu một công việc mới với một tâm thế thoải mái, vui vẻ.
Theo vinhphuc.gov.vn