Trung Quốc siết chặt kiểm soát xuất khẩu đất hiếm, vật liệu chiến lược trong nhiều ngành công nghệ cao, như một công cụ gây sức ép trong căng thẳng thương mại với Mỹ. Hệ thống cấp phép mới không chỉ làm gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu mà còn giúp Bắc Kinh gia tăng ảnh hưởng trong cuộc cạnh tranh công nghệ.
Trong hơn 15 năm qua, Trung Quốc đã nhiều lần thể hiện ý định “vũ khí hóa” một số lĩnh vực trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Điều này được cho là học theo mô hình kiểm soát xuất khẩu lâu đời của Mỹ, mà Bắc Kinh cho rằng nhằm kiềm chế sự nổi lên của họ.
Những nỗ lực gần đây nhằm đảm bảo giấy phép xuất khẩu đất hiếm, mà đỉnh điểm là cuộc điện đàm ngày 5/6 giữa Tổng thống Mỹ Donald Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, cho thấy Trung Quốc đã phát triển một “vũ khí” mới, chính xác hơn để sử dụng trong chiến tranh thương mại.
Công nhân làm việc tại mỏ Bayan Obo, nơi chứa khoáng sản đất hiếm, ở khu tự trị Nội Mông, Trung Quốc, ngày 16/7/2011. Ảnh: Reuters
Các chuyên gia và lãnh đạo ngành công nghiệp nhận định, dù Trung Quốc có dấu hiệu sẽ cấp phép xuất khẩu nhiều hơn cho các nguyên tố đất hiếm then chốt, nhưng họ sẽ không dỡ bỏ hệ thống kiểm soát mới được thiết lập.
Hệ thống cấp phép xuất khẩu của Trung Quốc, vốn được xây dựng dựa trên mô hình của Mỹ, cho phép Bắc Kinh có được tầm nhìn chưa từng có về các “điểm nghẽn” trong chuỗi cung ứng toàn cầu, từ động cơ xe điện đến hệ thống điều khiển bay của tên lửa dẫn đường.
Ông Zhu Junwei, học giả tại Viện Grandview ở Bắc Kinh chuyên về quan hệ quốc tế, cho biết: “Trung Quốc lấy cảm hứng từ các biện pháp chế tài toàn diện về kiểm soát xuất khẩu của Mỹ và đã nỗ lực xây dựng hệ thống kiểm soát của riêng mình như một biện pháp cuối cùng”.
Sau cuộc điện đàm, Tổng thống Trump cho biết hai nhà lãnh đạo đã “làm rõ một số điểm, chủ yếu liên quan đến nam châm đất hiếm và một số mặt hàng khác”. Tuy nhiên, ông không xác nhận liệu Trung Quốc có cam kết đẩy nhanh việc cấp phép xuất khẩu nam châm đất hiếm hay không, sau khi Washington hạn chế xuất khẩu phần mềm thiết kế chip và động cơ máy bay phản lực sang Trung Quốc vì cho rằng Bắc Kinh cấp phép chậm trễ.
Hiện Trung Quốc gần như độc quyền về nam châm đất hiếm, một thành phần thiết yếu trong động cơ xe điện. Tháng 4 vừa qua, Trung Quốc đưa một số loại nam châm tinh vi nhất vào danh sách kiểm soát xuất khẩu trong cuộc chiến thương mại với Mỹ, buộc tất cả các nhà xuất khẩu phải xin phép chính quyền Bắc Kinh.
Điều này đặt một bộ phận nhỏ của Bộ Thương mại Trung Quốc, chỉ khoảng 60 nhân sự, đứng trước “điểm nghẽn” then chốt trong sản xuất toàn cầu.
Nhiều nhà cung cấp ô tô châu Âu đã phải tạm dừng dây chuyền sản xuất do hết nguồn cung. Mặc dù lệnh kiểm soát tháng 4 là một phần trong gói trả đũa rộng hơn nhằm vào thuế quan của Washington, nhưng các quy định này có hiệu lực trên toàn cầu.
Chuyên gia Noah Barkin từ nhóm nghiên cứu Rhodium Group (Mỹ) nhận định: “Bắc Kinh vẫn có thể bác bỏ mọi cáo buộc vì không có bằng chứng rõ ràng cho thấy Trung Quốc cố tình làm điều này. Tuy nhiên, tốc độ cấp phép thấp là tín hiệu rõ ràng cho thấy Trung Quốc đang gây sức ép, nhằm ngăn các cuộc đàm phán thương mại với Mỹ dẫn đến kiểm soát công nghệ chặt chẽ hơn”.
Trung Quốc khai thác khoảng 70% trữ lượng đất hiếm thế giới và gần như độc quyền trong khâu tinh chế, chế biến. Ngay cả khi tốc độ cấp phép được đẩy nhanh như ông Trump gợi ý, hệ thống mới vẫn cho phép Bắc Kinh theo dõi chi tiết cách các công ty trong chuỗi cung ứng sử dụng đất hiếm do họ xử lý, điều mà các nước khác không thể làm được vì tính phức tạp của chuỗi cung ứng.
Một người đại diện cho nhóm nhà cung cấp Nhật Bản tiết lộ, nhiều công ty sẽ cần Trung Quốc cấp phép xuất khẩu nam châm đất hiếm trong những tuần tới để tránh gián đoạn sản xuất.
Quan chức giấu tên từ một công ty đang cố gắng xây dựng chuỗi cung ứng thay thế tại Mỹ nhận xét: “Hệ thống này không chỉ để quản lý xuất khẩu nam châm, mà còn là cách để Trung Quốc gia tăng ảnh hưởng và lợi thế trước Mỹ”.
Vũ khí được tích lũy qua nhiều thập kỷ
Những lo ngại về việc Trung Quốc sử dụng sức mạnh chuỗi cung ứng toàn cầu như một vũ khí bùng lên sau vụ cấm tạm xuất khẩu đất hiếm sang Nhật Bản năm 2010.
Từ năm 1992, lãnh đạo Trung Quốc Đặng Tiểu Bình đã từng nói: “Trung Đông có dầu mỏ, Trung Quốc có đất hiếm”.
Luật Kiểm soát Xuất khẩu 2020 của Trung Quốc đã mở rộng phạm vi kiểm soát sang tất cả các mặt hàng ảnh hưởng đến an ninh quốc gia, từ vật tư quan trọng đến công nghệ và dữ liệu.
Bắc Kinh cũng phát triển các biện pháp trừng phạt riêng, đồng thời đầu tư hàng tỷ USD để tìm cách ứng phó với các chính sách của Mỹ.
Năm 2022, Mỹ áp đặt lệnh kiểm soát xuất khẩu đối với chip bán dẫn cao cấp và công cụ sản xuất chip sang Trung Quốc, lo ngại công nghệ này có thể được sử dụng vào mục đích quân sự. Tuy nhiên, động thái này không ngăn được Bắc Kinh phát triển chip và trí tuệ nhân tạo.
Một năm sau, Trung Quốc trả đũa bằng cách áp dụng cấp phép xuất khẩu với các kim loại gallium, germanium và một số sản phẩm than chì, đồng thời cấm xuất khẩu các khoáng sản này sang Mỹ từ tháng 12/2023.
Đầu năm 2025, Trung Quốc tiếp tục hạn chế xuất khẩu thêm 5 kim loại quan trọng phục vụ ngành quốc phòng và năng lượng sạch.
Chuyên gia Cory Combs từ Trivium, một tổ chức nghiên cứu chính sách chuyên về Trung Quốc, cho biết việc theo dõi tỷ lệ cấp phép của Trung Quốc hiện rất khó khăn: “Gần như không thể biết được tỷ lệ các đơn xin cấp phép cho người dùng phi quân sự được chấp thuận vì dữ liệu không được công khai và các công ty cũng không muốn xác nhận công khai”.
Theo Hoàng Phạm/VOV.VN
https://vov.vn/the-gioi/quan-sat/vu-khi-chien-luoc-cua-trung-quoc-trong-cuoc-dau-thuong-mai-voi-my-post1205387.vov