Lễ hội Chạy cày làng Đan Trì, xã Hoàng Đan, huyện Tam Dương tổ chức vào ngày mùng 6 tháng giêng hằng năm là một lễ hội đặc sắc, một nghi lễ dân gian lâu đời của cư dân nông nghiệp lúa nước.
Lễ hội nhằm tưởng nhớ công ơn của hai vị Cao Sơn Đại Vương và Quý Minh Đại Vương đã dạy dân làng biết cày, biết cấy, bày tỏ ước nguyện về một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, cuộc sống no đủ. Mặc dù trải qua bao biến thiên của lịch sử nhưng cách thức tổ chức và các nghi lễ truyền thống của Lễ hội vẫn được duy trì, tạo nên bản sắc riêng có, độc đáo của địa phương.
Theo truyền thuyết kể rằng, vào thời Vua Hùng, trên đường đi đánh giặc, hai vị Cao Sơn Đại Vương và Quý Minh Đại Vương đã qua làng Đan Trì, xã Hoàng Đan. Lúc đó, trời đã tối, các vị thấy người dân trong làng đói khổ. Vì vậy, hai vị đã dạy cho người dân cách cày cấy, trồng lúa. Tưởng nhớ tới công đức lớn lao của Nhị vị Đại Vương Thần, Nhân dân làng Đan Trì đã truyền đời trường tồn phụng sự và hàng năm cứ vào ngày đầu Xuân mùng 06 tháng giêng âm lịch, dân làng lại lễ nghi phụng hiến, tế lễ dâng hương, đồng thời tổ chức Chạy Cày hoặc Trình cày nhằm tỏ lòng tri ân công đức của Nhị vị Đại Vương.
Lễ hội Chạy cày là nét đẹp văn hoá tín ngưỡng thờ Thần, bắt nguồn từ nền văn minh lúa nước, của cư dân nông nghiệp nói chung và của Nhân dân làng Đan Trì nói riêng. Lễ hội “Chạy cày” không những thoả mãn nhu cầu tín ngưỡng văn hoá của Nhân dân nhằm tỏ lòng tri ân công đức của Nhị vị Đại Vương mà còn khơi dậy trong mỗi người dân lòng yêu nước, yêu quê hương, tự hào dân tộc và ý chí vươn lên. Vào các dịp lễ hội hàng năm luôn thu hút đông đảo Nhân dân và du khách thập phương về du xuân, trẩy hội.
Trong Lễ hội Chạy cày, phần lễ bắt đầu từ sáng mùng 5 tháng Giêng. Sang mùng 6 tháng Giêng, sau các phần khai mạc, nghi thức rước thánh từ đình làng Đan Trì ra tới miếu nằm cạnh đê bên tả sông Phó Đáy được diễn ra vào buổi sáng. Nghi thức tế lễ diễn ra vào buổi chiều.
Điểm nhấn của lễ hội chính là phần hội diễn ra vào buổi tối, tái hiện lại cảnh Nhị vị Đại Vương dạy dân cày cấy trước khi lên đường đánh giặc. Chính vì thời gian gấp gáp như vậy nên tất cả các hoạt động trong lễ hội chạy cày đều diễn ra rất nhanh chóng.
Người tham gia phải “chạy thật nhanh, cày thật nhanh, cấy thật nhanh” để kịp thời gian thúc quân lên đường đánh giặc. Các vai diễn tham gia chạy cày, cấy, rước đuốc trong trang phục chỉnh tề được chia thành hai nhóm. Họ tập trung tại hai địa điểm: Giáp Đông Nam gồm xóm Cầu, xóm Lồ tập trung tại ngã ba xóm Lồ, cách đình 300m; Giáp Tây Bắc gồm xóm Chằm và xóm Chấu tập trung trước cổng chùa Đan Trì, cách đình 300m.
Sau hồi trống lệnh, hai nhóm đốt đuốc tiến về đình. Họ thực hiện các nghi thức múa biểu diễn cày 3 vòng quanh sân đình. Sau đó, họ cùng chụm lại ở giữa sân. Đội cấy thực hiện công việc cấy theo chiều từ Đông sang Tây. Cùng lúc đó, có người thực hiện nghi thức té nước tạo mưa. Các hoạt động được lặp đi lặp lại 3 vòng liên tục. Kết thúc hội 'Chạy cày', dân làng ra về trong ước vọng về một năm cày cấy, lao động sản xuất được mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
Nhằm bảo tồn, phát huy hiệu quả, bền vững giá trị di sản văn hóa phi vật thể lễ hội Chạy cày huyện Tam Dương đã phê duyệt Đề án Lễ hội Chạy cày, xã Hoàng Đan trở thành lễ hội cấp huyện mang bản sắc văn hoá đặc trưng của địa phương. Từ năm 2025, lễ hội Chạy cày được tổ chức hằng năm theo quy mô cấp huyện thay vì 5 năm/ lần do xã tổ chức. Lễ hội Chạy cày là lễ hội mang bản sắc riêng vốn có của văn hoá làng quê Đan Trì, xã Hoàng Đan, đó là văn hoá phi vật thể của tổ tiên từ bao đời để lại, đóng góp vào kho tàng di sản văn hoá của dân tộc.
Sự tích về Nhị vị Đại Vương dạy dân cấy, cày, trồng lúa đã cách xa chúng ta hàng ngàn năm, song những ý nghĩa nhân văn của Lễ hội Chạy cày vẫn còn nguyên giá trị. Việc phục dựng lễ hội Chạy cày không chỉ góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, giáo dục ý thức của thế hệ trẻ ghi nhớ công đức của những bậc tiền nhân, những người đã có công dẹp giặc, cứu nước, dạy dân cách làm ăn thoát khỏi đói nghèo; mà còn nâng cao đời sống tinh thần cho nhân dân, gắn kết cộng đồng làng xã; đồng thời góp phần xây dựng nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc.
Lưu Trường