Nguyễn Xí là danh tướng của nghĩa quân Lam Sơn. Ông sinh năm 1397 trong một gia đình làm ruộng, quê ở Nghệ Tĩnh. Cha mẹ ông mất sớm. Nghe tin Lê Lợi ở Lam Sơn khởi nghĩa chống quân Minh, ông cùng anh là Nguyễn Biện lặn lội tìm đến xin làm gia thần. Nghe đồn khi ở nhà, Nguyễn Xí có tài luyện chó săn, nên Lê Lợi giao cho ông nuôi dạy đàn chó hơn một trăm con để thử tài ông.
Không ngại gian lao, ngày đêm ông ra sức rèn luyện đàn cho theo hiệu lệnh khi tiến, khi lùi, hoặc bò, hoặc nằm, hoặc xông ra, lúc từng con một, lúc cả đàn y như một đạo quân thực thụ. Lê Lợi rất hài lòng, tỏ lời khen ngợi và giao cho ông chỉ huy một đội thiết đột.
Ngoài việc canh gác đồn trại, đi đâu ông cũng mang đàn chó đi theo. Khi ra trận, gặp quân giặc, theo hiệu lệnh, cả đàn chó như một bầy mãnh hổ xông lên lăn xả vào mà cắn xé làm rối loạn hàng ngũ địch, để nghĩa quân dễ bề xông lên đánh giết. Quân tướng nhà Minh rất sợ phải “chiến đấu” với đàn chó của Nguyễn Xí.
Có một trận nổi tiếng mà đàn chó của Nguyễn Xí được nhân dân vùng Lam Sơn truyền lại đến nay: Giữa năm 1418, khi nghĩa quân Lam Sơn bị bao vây ở núi Chí Linh (núi Pu Rinh, xã Giao Nu, huyện Lang Chánh, Thanh Hóa), có người bị giặc bắt, nghĩa quân rơi vào thế nguy hiểm. Nhờ sự liều mình cứu chúa của Lê Lai, cùng đội cảm tử, trong đó có đàn chó của Nguyễn Xí, Lê Lợi và nghĩa quân được giải vây, chuyển lên hoạt động ở Quan Ba (Quan Hóa, Thanh Hóa). Hay tháng 11/1420, Lê Lợi gặp phục binh ở Bồ Thị Lang. Nhờ đàn chó săn của Nguyễn Xí phát hiện xông lên cắn xé quân giặc, nghĩa quân đã kịp thời chuyển từ thế bị vây sang thế phản công, đánh tan đạo phục binh do tướng giặc Lý Bân chỉ huy. Cuối năm 1420, mấy vạn quân địch đánh vào căn cứ Mường Thôi. Nguyễn Xí cùng các tướng Lý Triện, Phạm Vấn chặn địch ở Bồ Mộng. Đàn chó săn của ông cũng đã lập công xuất sắc.
ST