Những hạt xôi dẻo mềm, ngọt, thơm lừng, mùi vị đặc trưng khó lẫn với bất kỳ loại xôi nào đã từng thưởng thức.
Xôi tím của người Thái vùng Tây Bắc.
Quốc lộ 279, ngược dòng sông Đà. Chiếc xe trồi sụt trên con đường đầy đất đá, ngồi trên xe mà đầu cứ va vào nóc đau điếng. Thỉnh thoảng bánh xe lại lọt thỏm trong vết hằn do bùn lầy làm ai cũng hú tim.
Trầy trật mãi đến gần 9g đêm chúng tôi mới về đến điểm "tập kết" ở TP Điện Biên Phủ. Ai cũng mệt nhoài và đói. Mấy món ăn đã chuẩn bị sẵn đã nguội lạnh giờ mới được lôi ra làm nóng. Duy nhất chõ xôi ủ trong chiếc giỏ mây vẫn còn ấm. Ngay lập tức ngắt một miếng chấm muối vừng đưa vào miệng.
Ai từng lên Tây Bắc và có dịp thưởng thức các món ăn của đồng bào Thái nơi đây chắc chắn không thể quên được sắc màu tuyệt đẹp lẫn hương vị của món xôi tím thơm lừng. Nhẩn nha nhai, càng nhai càng thấy ngọt. Từng món ăn được mang lên, nhưng trên bàn hình như cũng chỉ món xôi tím là trông bắt mắt và hấp dẫn nhất.
Xôi tím, món ăn nổi tiếng trên những cung đường Tây Bắc. Gạo nếp đồ xôi là loại gạo nếp trồng trên những thửa ruộng bậc thang trùng trùng điệp điệp. Loại gạo nếp hạt to, mẩy đều vừa gặt. Để làm món xôi tím người ta đồ xôi với lá cây khảu cẳm (còn gọi khẩu cắm hoặc nếp cẩm) chỉ có ở vùng cao.
Ba màu chính trong món xôi ngũ sắc của người Tây Bắc.
Lá cây khảu cẳm hái trên rừng về rửa sạch rồi bỏ vào nồi nước nấu để cho ra màu tím. Nước lá để nguội rồi cho gạo nếp vào ngâm vài giờ để màu tím thấm đều hạt gạo sau đó mới cho vào chõ đồ thành xôi.
Xôi có màu đậm hay nhạt là tùy vào nước lá đặc sệt hay loãng và vào kinh nghiệm của mỗi người. Xôi vừa chín tới, từng hạt từng hạt xôi mềm dẻo ánh lên màu tím tươi rói, bóng mẩy, mới nhìn đã thấy ngon mắt.
Bà con người dân tộc Thái, Dáy thường ăn xôi tím muối vừng. Món ăn tiện lợi, có thể mang theo những buổi lên nương lên rẫy dùng cho bữa trưa. Những khi có khách đến thăm nhà hoặc tiệc tùng thì thường có thêm món thịt lợn ram vừng ăn cùng xôi.
Khi có lễ hội, xôi tím được xem là một phần trong món xôi ngũ sắc đặc trưng của đồng bào Tây Bắc với các màu đỏ tươi, đỏ thẫm, vàng, nâu, tím. Nhưng ngày nay, trên các mâm tiệc thết đãi khách phổ biến nhất vẫn là ba màu tím, trắng và vàng.
Món ăn không thể thiếu trên những bàn tiệc của người Tây Bắc.
Rong ruổi trên những cung đường Tây Bắc đẹp như mơ, có bọc xôi tím và mớ thịt ram mằn mặn kèm theo thì dừng chân ở đâu cũng có thể bày ra làm bữa... tiệc. Đặc biệt, xôi tím ăn chỉ thấy no chứ không ngấy.
Chính vì thế, với bà con vùng cao, đây là món ăn không thể thiếu trong những bữa ăn hằng ngày hoặc các kỳ lễ hội.
ST