Theo nhiều tài liệu lịch sử, Đạo Phật truyền bá vào đất nước ta từ thời Hùng Vương. Tây Thiên là nơi đầu tiên Phật giáo vào nước ta và trở thành một trong những “cái nôi” của Phật giáo Việt Nam.
Cũng theo sử liệu cổ còn lại thì “từ thời các vua Hùng, tại Tây Thiên đã có ba ngôi chùa cổ tên là: Hoa Long Thiền Tự, Thiên Quang Thiền Tự, Thiên Ân Thiền Tự”. Ngày nay, tại nơi nền móng của ngôi chùa cổ Thiên Ân Thiền tự đã được xây dựng Thiền viện Trúc lâm Tây Thiên. Tương truyền từ thế kỉ thứ III, Hòa thượng Khương Tăng Hội đã lên đây dựng chùa truyền giáo.
Tây Thiên là cõi đi về, là chốn tiêu giao của chư vị Thánh hiền thuở xưa. Nơi hội tụ linh khí thiêng liêng trời đất ấy theo dòng chảy lịch sử đã tiếp truyền liền mạch Phật giáo Việt Nam trên vùng đất này, đặc biệt là Thiền phái Trúc Lâm do đức Vua - Phật hoàng Trần Nhân Tông khởi xướng.
Thiền Viện Trúc Lâm Tây Thiên là một trong những kiến trúc thiền viện lớn nhất của nước ta. Là nơi đào tạo về Phật giáo một cách có hệ thống, tạo điều kiện để Phật giáo Việt Nam phát triển cả về bề rộng cũng như chiều sâu, Thiền viện Trúc lâm Tây Thiên còn là danh lam, điểm du lịch tâm linh nổi tiếng của Vĩnh Phúc. Đặc biệt, vào dịp đầu Xuân mới, Thiền viện bày trí cảnh quan thêm sinh động để du khách đến đây vừa chiêm bái lễ Phật, vừa du Xuân thưởng ngoạn phong cảnh, cảm nhận sự giao hòa giữa đạo và đời.
Từ Thiền viện Trúc lâm Tây Thiên phóng tầm mắt về phía trước chính là Khu danh thắng Quốc gia đặc biệt Tây Thiên. Tất cả tạo nên một quần thể di tích - danh thắng kì vĩ, huyền ảo, như chốn bồng lai tiên cảnh. Không chỉ là một vùng sinh thái thiên nhiên trời phú, nơi đây còn gắn với những bước đi đầu tiên của người Việt trên con đường tiến xuống khai thác vùng châu thổ.
Các nhà nghiên cứu cho rằng, Tây Thiên là một điểm sáng mang tính khởi đầu của sự dung hội giữa Phật giáo có yếu tố nguyên sơ đầy chất trí tuệ với tín ngưỡng dân gian, tín ngưỡng thờ Quốc Mẫu Lăng Thị Tiêu, cùng sự đắp bồi của lịch sử và một số dòng tín ngưỡng khác thuộc quá trình phát triển của xã hội đã dệt thành một trong những bản trường ca “giao hưởng” đa sắc màu điển hình của di sản văn hoá Việt Nam.
Thờ Phật gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu đã trở thành một nét đặc sắc trong văn hóa tín ngưỡng của người dân Vĩnh Phúc. Phù Nghì, Thiên Thị, Thạch Bàn - ba ngọn núi tạo nên dãy Tam Đảo hùng vĩ và cũng chính là nơi chứa đựng huyền sử Quốc Mẫu Tây Thiên. Những tầng bậc xen nhau của mạch núi nơi đây đã tạo nên nền của các điện thờ khác nhau, trong đó, Đền Thượng Tây Thiên nằm ở chính tâm.
Chuyện kể về Quốc Mẫu Tây Thiên Lăng Thị Tiêu mang màu sắc huyền bí đã gắn liền với đời sống tâm linh không chỉ của người dân khu vực Tam Đảo mà còn lan rộng ra khắp vùng đất Vĩnh Phúc và cả nước. Trải dài theo các vùng phụ cận Tam Đảo, ở huyện Tam Dương, Lập Thạch, Bình Xuyên và thành phố Vĩnh Yên còn có hơn 50 điểm di tích thờ Quốc mẫu Tây Thiên Lăng Thị Tiêu.
Lễ hội Tây Thiên được tổ chức vào ngày rằm tháng 2 hằng năm tại Di tích Quốc gia đặc biệt - Khu Danh thắng Tây Thiên, Tam Đảo, Vĩnh Phúc, để Nhân dân tỏ lòng tưởng nhớ, biết ơn công lao, đức độ của Quốc Mẫu Tây Thiên Lăng Thị Tiêu - Người được tôn là: Tam Đảo Sơn trụ Quốc Mẫu tối linh Đại vương.
Tây Thiên chính là một trong những trung tâm hội tụ và lan tỏa tục thờ Mẫu, trong đó điển hình là tín ngưỡng thờ Mẫu Tây Thiên. Tín ngưỡng được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể Quốc gia từ năm 2020. Sức mạnh và ý nghĩa của Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tây Thiên là đáp ứng nhu cầu và khát vọng của đời sống thường nhật của con người như cầu sức khỏe, hạnh phúc, bình an, hướng con người đến lòng từ bi bác ái.
Khu Danh thắng Tây Thiên được đầu tư xây dựng là khu du lịch trọng điểm của tỉnh, thực hiện chủ trương xây dựng du lịch là ngành mũi nhọn gắn với bảo tồn, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc; xây dựng, phát triển du lịch theo hướng văn minh, hiện đại. Để nâng cao chất lượng dịch vụ, phục vụ du khách về với Khu Danh thắng Tây Thiên mùa lễ hội Xuân Giáp Thìn 2024, các cấp ủy, chính quyền địa phương cùng Ban Quản lí Khu Danh thắng Tây Thiên và các đơn vị khai thác đã và đang triển khai các hoạt động đón tiếp du khách, đảm bảo chu đáo, tạo sự thân thiện, an toàn.
Những ngày đầu năm mới, khu Danh thắng Tây Thiên đang đón hàng nghìn lượt du khách mỗi ngày và đã để lại ấn tượng đẹp trong lòng du khách khi hành hương “Đến với Phật, về với Mẫu”.
Trong không gian trời đất giao hòa của mùa Xuân và lòng người, hành trình đến với Phật về với Mẫu sẽ mang đến cho du khách niềm hỉ lạc, để khởi đầu năm mới với những điều an lành, hạnh phúc.
Tuyết Minh