Thành phố Vĩnh Yên là nơi có truyền thống văn hoá từ rất sớm, với nhiều danh lam thắng cảnh, di tích lịch sử văn hóa tiêu biểu. Truyền thống văn hoá đó được ghi lại trong các hương ước cổ, trong các kiến trúc đình, chùa, đền, miếu, trong các lễ hội và đặc biệt truyền thống văn hoá được ghi dấu đậm nét ở hệ thống các di tích.
Mỗi di tích ở thành phố Vĩnh Yên đều mang những dấu ấn riêng về nghệ thuật kiến trúc, song du khách đến với mỗi di tích đều thấy có sự gắn bó khăng khít giữa văn hoá vật thể và văn hoá phi vật thể, giữa văn hoá di tích và đời sống sinh hoạt cộng đồng của người dân nơi đây.
Vĩnh Yên, một thành phố năng động và phát triển của tỉnh Vĩnh Phúc, không chỉ được biết đến với những công trình kiến trúc hiện đại mà còn ẩn chứa một dòng chảy tâm linh sâu sắc. Giữa nhịp sống hối hả, những ngôi chùa cổ kính vẫn sừng sững, như những chứng nhân lịch sử, ôm trọn bao thăng trầm của vùng đất này. Phật giáo, từ bao đời nay, đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người dân Vĩnh Yên, định hình nên những giá trị văn hóa, đạo đức và lối sống.
Mỗi ngôi chùa mang trong mình một câu chuyện riêng, một nét đẹp riêng, nhưng cùng chung một sứ mệnh thiêng liêng: gìn giữ và lan tỏa tinh thần Phật pháp, góp phần làm phong phú thêm bức tranh văn hóa đa sắc của thành phố Vĩnh Yên.
Đến với chùa Hà Tiên, hay còn được gọi là chùa Hà thuộc thôn Gia Viễn, phường Định Trung, thành phố Vĩnh Yên. Đây là ngôi chùa có lịch sử hàng trăm năm, ngôi chùa không chỉ là nơi thờ tự mà còn là một trung tâm văn hóa, giáo dục Phật giáo quan trọng của tỉnh.
Chùa Hà Tiên đã trải qua nhiều biến cố lịch sử, nhưng nhờ sự đồng lòng của Tăng Ni, Phật tử và Nhân dân, ngôi chùa vẫn luôn được giữ gìn, trùng tu, trở thành điểm tựa vững chắc cho đạo pháp. Du khách đến với chùa Hà Tiên không chỉ để chiêm bái, cầu an mà còn để cảm nhận sự thanh tịnh, bình yên trong không gian kiến trúc cổ kính.
Chùa Hà Tiên là nơi thờ Phật và thờ Quốc mẫu Tây Thiên, được xếp vào hàng đại danh lam trong các ngôi chùa ở thành phố Vĩnh Yên. Theo ý kiến của nhiều nhà nghiên cứu về lịch sử Phật giáo Việt Nam, các chuyên gia khảo cổ đều có nhận định: Chùa Hà Tiên được xây dựng thời Lý - Trần cùng với các đại danh lam: Ngũ Phúc Tự, chùa Bầu ở thành phố Vĩnh Yên.
Trải qua thời gian, cùng với sự tàn phá của chiến tranh, kiến trúc cũ không còn, hiện nay trong khuôn viên chùa còn lưu giữ 8 cây bảo tháp, cây si cổ thụ, cây hương đá được xây vào năm 1703 và bia đá lập năm 1792 là những vật chứng lịch sử về nơi hoằng hóa phật pháp.
Đặc biệt Chùa Hà Tiên còn là nơi ghi dấu sự kiện Chủ tịch Hồ Chí Minh - Người anh hùng giải phóng dân tộc, nhà văn hóa lớn của dân tộc và thế giới đã về thăm và nghỉ chân tại nơi đây. Với những giá trị văn hóa lịch sử đó, năm 1995 chùa Hà Tiên đã được UBND Tỉnh Vĩnh Phú, nay là UBND Tỉnh Vĩnh Phúc công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh.
Nằm trong hệ thống các di tích lịch sử thời Lý - Trần còn có chùa Bầu, thuộc phường Khai Quang. Đây là ngôi chùa được khôi phục từ nền ngôi chùa cổ ở khu rừng Lim, chùa Bầu có kiến trúc độc đáo. Điểm nhấn là kiến trúc nội công ngoại quốc quay về hướng Đông Nam. Chùa có hệ thống tượng , các vị La hán khá đầy đủ, chủ yếu bằng gỗ, được phục dựng theo đúng lối kiến trúc cổ.
Nhìn từ dưới lên, ngôi chùa huyền ảo mà trầm mặc qua những dãy tường thành. Kế tiếp là lầu chuông và lầu trống phía bên ngoài đang hoàn thiện tạo vẻ uy linh. Bên trong là Ban Tam Bảo, Ban Mẫu, Ban Thập bát La Hán… với không gian rộng lớn bài trí các tượng gỗ. Chùa Bầu có khuôn viên rộng khoảng 5ha, có hệ thống tượng Phật lớn, trong đó có pho tượng Phật Quan Thế Âm cao 7m. Kiến trúc ngôi chùa mang nét truyền thống pha lẫn hiện đại. Chùa Bầu đã tạo ra một không gian sinh hoạt tâm linh lành mạnh với không gian xanh mát trở thành điểm đến lý tưởng cho những ai muốn tìm chút bình yên giữa bộn bề cuộc sống.
Không chỉ có chùa Bầu, chùa Hà Tiên, dấu ấn Phật giáo trên địa bàn thành phố Vĩnh Yên còn có những ngôi chùa cổ kính khác như chùa Tích, chùa Phú… không chỉ thể hiện qua những công trình kiến trúc cổ kính hay các nghi lễ trang nghiêm, mà còn thấm sâu vào nếp sống, suy nghĩ của người dân. Sự tồn tại và phát triển của hệ thống các di tích đền, chùa, miếu mạo… trên địa bàn thành phố đã minh chứng rõ nét cho vai trò của Phật giáo trong dòng chảy của lịch sử văn hóa.
Trong nhịp thở của hiện đại, sự hiện diện của những ngôi chùa cổ kính như chùa Hà Tiên và chùa Bầu càng trở nên có ý nghĩa. Đó không chỉ là di sản văn hóa quý báu mà còn là những "lá phổi" tâm linh, giúp con người tìm về cội nguồn, giữ vững những giá trị nhân văn cốt lõi. Dấu ấn Phật giáo giữa lòng Vĩnh Yên, vì thế, không chỉ là nét chấm phá riêng biệt mà còn là một mạch nguồn bất tận, tiếp thêm năng lượng tích cực cho sự phát triển bền vững của thành phố.
Thùy Chung