“ Hát lên bài ca mừng năm mới
Xuân về xuân tới nở như hoa
Xuân về mưa xuân thật ẩm mát
Hoa màu tươi tốt ngập đồng ta”.
Đó giai điệu dập dìu, déo dắt của điệu hát Soong cô của người Sán Dìu trên quê hương Vĩnh Phúc. Với khoảng trên 34.000 người, dân tộc Sán Dìu đã và đang có nhiều đóng góp cho công cuộc xây dựng tỉnh nhà và cũng tạo nên rất nhiều màu sắc trong bức tranh đa sắc màu của các dân tộc Việt Nam.
Địa bàn cư trú của người Sán Dìu tập trung ở sườn phía Tây Nam dãy Tam Đảo, thuộc các huyện Lập Thạch, Tam Đảo, Tam Dương, Bình Xuyên và thị xã Phúc Yên. Dân tộc Sán Dìu có nguồn gốc từ Trung Quốc, đến nay đã định cư được 9 – 10 thế hệ (khoảng 250 – 300 năm). Từ khi có mặt ở Vĩnh Phúc, người Sán Dìu đã ra sức lao động sản xuất, xây dựng quê hương mới, đồng thời, sáng tạo nên một nền văn hóa mang đậm bản sắc dân tộc riêng biệt phản ánh cuộc sống lao động tự chủ của cư dân Sán Dìu. Đến nay, nền văn hóa đặc sắc đó về cơ bản vẫn được gìn giữ, trở thành một phần không thể thiếu tạo nên nền văn hóa đặc sắc của quê hương Vĩnh Phúc và là một tài nguyên du lịch văn hóa tiềm năng.
Qua thời gian và sự phát triển của xã hội, đồng bào dân tộc Sán Dìu còn giữ được những giá trị thuộc bản sắc dân tộc, xong có những giá trị đã bị biến đổi, mai một, ảnh hưởng không nhỏ tới việc giữ gìn bản sắc dân tộc thiểu số nói chung và dân tộc Sán Dìu ở Vĩnh Phúc nói riêng. Trong những năm gần đây, ngành du lịch Vĩnh Phúc đã dần khẳng định vị trí trong phát triển kinh tế xã hội của tỉnh. Du lịch càng phát triển, nhu cầu được tìm hiểu, khám phá của du khách ngày càng cao thì sự thu hút của các yếu tố văn hóa truyền thống của dân tộc, kỳ vọng của du khách muốn đi tới tận cùng những giá trị chân thực, sự nguyên vẹn và nguyên gốc. Du lịch tới các vùng dân tộc thiểu số đang được thế giới quan tâm bởi ở đó du khách sẽ được quan sát, tìm hiểu, hòa mình vào những tập tục, những lối sống cũng như những giá trị văn hoá đặc sắc, riêng có.
Giá trị văn hóa truyền thống có được là cả một quá trình gạn đục khơi trong, tích lũy từ thế hệ này sang thế hệ khác. Trong quá trình phát triển, văn hóa giữ vai trò quan trọng, vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển. Đây cũng là một trong những nội dung quan trọng trong triển khai thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 (Khoá VIII) về xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Và để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống nhưng vẫn mang lại nguồn thu nhập cho người dân thì việc hình thành các khu du lịch trải nghiệm như cách mà Trúc An villge ở xã Ngọc Thanh, thành phố Phúc Yên đang làm là một hướng đi đúng đắn.
Xã Ngọc Thanh có 60% dân số là người dân tộc Sán Dìu nên ngay từ khi thành lập Trúc An Village đã phát huy tài nguyên bản địa, xây dựng mô hình du lịch theo hướng trải nghiệm văn hóa. Có thể nói, ở Việt Nam nói chung và Vĩnh Phúc nói riêng lại có những lợi thế trong phát triển du lịch đến với các vùng dân tộc ít người. Lợi thế đó được thể hiện ở những nét sơ khai của văn hoá các dân tộc, trong lối sống, tập tục, trong thói quen canh tác hay trong kiến trúc, trang phục, trong sinh hoạt văn hoá nghệ thuật và nghề thủ công truyền thống đến nay vẫn còn được lưu giữ. Đặc biệt những nét văn hoá đó lại được hoà quện với không gian sinh thái tự nhiên tuyệt đẹp, trong lành có sức cuốn hút du khách.
Người Sán Dìu ở Tam Đảo có một kho tàng văn hóa dân gian rất phong phú và đa dạng, nhiều thể loại. Hát “Soọng cô” đó là một loại tình ca rất phổ biến, được lưu giữ hàng trăm năm trong kho tàng văn hoá, văn nghệ dân gian ở Vĩnh Phúc. Hát Soọng Cô chủ yếu là phần đối đáp giao duyên, sau đó là phần hát trong đám cưới. Soọng Cô được hát theo sách, có bài bản sẵn. Họ hát những câu hát nói về tình yêu lứa đôi, thiên nhiên, ca ngợi tình nghĩa thuỷ chung vợ chồng, ca ngợi công lao ông bà, cha mẹ, răn dạy con người sống có đức, có nhân, có hiếu… khi cất lên nghe thật dặt dìu, réo rắt, lúc ngân cao, lúc trầm ấm làm say đắm lòng người.
Mỗi dịp xuân về, thời điểm nông nhàn, lễ hội hay các đám cưới, hỏi thanh niên nam, nữ người dân tộc Sán Dìu thường dủ nhau đi hát Soọng Cô. Qua mỗi làng họ dừng lại hát một đêm, hôm sau cùng rủ thanh niên nơi đó nhập vào đám hát đến các làng khác. Có khi đám hát có tới vài chục người, kéo dài cả chục ngày rất sôi nổi. Bằng cách lưu giữ và mời CLB hát Sọng cô đến biểu diễn và giao lưu với du khách. Đó cũng sẽ là những trải nghiệm rất thú vị đối với khách du lịch.
Bên cạnh đó người Sán Dìu hiện nay vẫn gìn giữ ngôn ngữ riêng của họ với tỉ lệ khá cao 80-90%. Tiếng nói dân tộc Sán Dìu thuộc hệ Hán – Tạng. Hệ thống tiếng nói Sán Dìu đủ khả năng biểu đạt thông tin giao tiếp, đủ khả năng cung cấp vốn từ trong sinh hoạt văn hóa, văn nghệ dân gian, hát ví soong cô cũng như trong cúng lễ. Tất cả những nhân viên của Trúc An đều là người dân địa phương xã Ngọc Thanh, là người đồng bào dân tộc Sán Dìu. Trong không gian của Trúc An, họ có thể trao đổi bằng ngôn ngữ của mình. Cũng phải nói thêm rằng đời sống văn hóa tâm linh truyền thống của đồng bào tại xã Ngọc Thanh đến nay vẫn còn được lưu giữ khá đậm nét: ở thôn bản nào cũng có thầy cúng biết chữ Hán – Nôm Sán Dìu, đọc được sách cúng, viết được tấu sớ.
Bảo tồn, phát huy những yếu tố mang tính bản sắc, đặc trưng của văn hoá dân tộc góp phần lưu giữ những giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số, đa dạng hóa nền văn hóa nước nhà, đồng thời hình thành phát triển nên một số loại hình du lịch độc đáo, đặc sắc, riêng biệt như: du lịch tới các vùng dân tộc thiểu số, du lịch sinh thái kết hợp du lịch tìm hiểu văn hóa dân tộc,… vừa hấp dẫn du khách vừa đẩy mạnh kinh tế du lịch vừa tạo thêm thu nhập cho đồng bào.
Nét đẹp văn hóa của người Sán Dìu là tiềm năng hoàn toàn có thể “biến” thành những dịch vụ du lịch, sản phẩm du lịch phục vụ cho nhu cầu khám phá, tìm hiểu, trải nghiệm du lịch, tạo thêm công ăn việc làm thu nhập cho người dân địa phương, góp phần phát triển kinh tế – xã hội. Đặc biệt là nét độc đáo trong văn hóa ẩm thực của đồng bào dân tộc Sán Dìu.
Như một quy luật hai chiều, vừa bảo tồn và phát triển văn hóa nơi đây, thu hút các dự án đầu phát triển các loại hình hình vụ du lịch…nhằm thu hút du khách. Tiếp đó một phần doanh thu từ du lịch sẽ quay trở lại đầu tư để bảo tồn và phát triển tài nguyên văn hóa của dân tộc Sán Dìu.
Ngày nay những gì thuộc về yếu tố văn hóa truyền thống đặc sắc của người Sán Dìu ngày càng bị mai một trong quá trình hội nhập sâu rộng, đó là sự vận động theo quy luật khách quan, khó cưỡng lại. Tuy nhiên, nếu biết cách phát huy thì chắc chắn những giá trị văn hóa truyền thống như thế này sẽ hấp dẫn du khách hoặc chí ít cũng sẽ là nơi giáo dục con cháu đồng bào Sán Dìu về văn hóa, về lịch sử của dân tộc mình. Qua đó tạo ra nguồn thu nhập, nâng cao đời sống cho người dân địa phương.
Thùy Chung